W objęciach rzek

Wędrówkę rozpoczynamy w rezerwacie Gibiel, do którego prowadzi ścieżka rowerowa z Niepołomic i Woli Batorskiej. Ten położony w uroczysku Gibiel rezerwat jest największym w Puszczy Niepołomickiej – rozciąga się na powierzchni około 29 hektarów. Nazwa uroczyska i rezerwatu opisuje dawny charakter tego miejsca; gibiel oznacza zgubę, zatracenie, słowem tym określano tereny trudne do przebycia.

Rezerwat Gibiel chroni fragment lasu o wciąż naturalnym charakterze. Przede wszystkim jest to wilgotny grąd, czyli wielogatunkowy las liściasty, w którym przeważają graby, dęby szypułkowe i lipy drobnolistne. W dawnych czasach ten typ lasu był powszechny na terenie Polski. Jednak ponieważ grądy wykształcają się na żyznych glebach, przez wieki były wycinane pod pola uprawne, a potem degradowane z powodu uprawy drzew iglastych.

W rezerwacie Gibiel znajdziemy również sporo wiązów, które są pozostałością po łęgach. Łęgi to lasy jeszcze bardziej zależne od wody niż grądy. Występują nad rzekami, w zabagnionych dolinkach mniejszych cieków wodnych, w obniżeniach terenu. Przeważają w nich takie drzewa jak olsza czarna, jesion, wiąz, czeremcha, klon i grab. Po odcięciu puszczy od Wisły wałami przeciwpowodziowymi oraz w wyniku melioracji terenu spora część łęgów uległa przesuszeniu i gatunki silnie wilgociolubne ustąpiły.

Miejsce to, choć zawsze pełne uroku, najlepiej odwiedzić wiosną, kiedy rozbrzmiewa śpiewem ptaków. Dzięki obecności starych, dziuplastych drzew, można tu usłyszeć i zaobserwować liczne dzięcioły. Najłatwiej jest zobaczyć najbardziej pospolitego dzięcioła dużego. To wyjątkowo piękny ptak z kontrastowym czarno-biało-czerwonym upierzeniem. Jeśli odwiedzimy rezerwat w maju lub czerwcu, możemy usłyszeć jego niezwykle hałaśliwe pisklęta. Siedząc w dziupli, bez wytchnienia krzyczą na całą okolicę. W wykrotach i stosach gałęzi gnieżdżą się z kolei ruchliwe strzyżyki. Te maleńkie ptaszki wydają z siebie niezwykle donośne dźwięki, a ich piosenka przebija się przez głosy ich większych pobratymców. Możemy tu również zobaczyć muchołówkę białoszyją, dla której Puszcza Niepołomicka jest jedną z najważniejszych ostoi w Polsce. Nieco trudniejszy do wypatrzenia jest puszczyk uralski – stosunkowo duża sowa, którą w ciągu dnia możemy zaobserwować, jak odpoczywa, siedząc na gałęzi przy pniu drzewa.

Minąwszy Gibiel, możemy odbić ścieżką rowerową prowadzącą na północ w kierunku mostu na Drwince. Dolina Drwinki to jeden z najcenniejszych terenów otwartych w Puszczy Niepołomickiej i ważne miejsce żerowania oraz zimowania ptaków szponiastych. Podczas postoju przy rzece mamy spore szanse zaobserwowania krążącego nad nami myszołowa. Jest to dość duży ptak drapieżny, żywiący się przede wszystkim drobnymi gryzoniami, płazami, gadami, ptakami, a nawet większymi owadami i dżdżownicami. Czasem, wypatrując zdobyczy, zawisa na chwilę w powietrzu, trzepocząc skrzydłami. Podobnie zachowuje się jeszcze jeden ptak szponiasty: pustułka, którą również możemy tu zaobserwować. Gatunki te łatwo rozróżnić chociażby po rozmiarach – należący do jastrzębiowatych myszołów jest znacznie większy niż niewielki sokół pustułka.

Wiosną i latem, wczesnym rankiem i późnym wieczorem, na łąkach nad rzeką można usłyszeć niepowtarzalny głos derkacza, dwusylabowy „krrek-krrek”, od którego wywodzą się jego nazwy, zarówno polska, jak i łacińska: Crex crex. To bardzo skryty ptak i niewiele osób ma szczęście go zobaczyć. Czasami, podążając za donośnym „derkaniem”, mamy wrażenie, że stoimy tuż przy nim – a i tak nie możemy go dostrzec.

Przy samym moście brzegi rzeki oczyszczono z roślinności, ale jeśli zostawiwszy rowery, przejdziemy się wzdłuż jej koryta, natrafimy na trzcinowiska, które są domem kolejnych gatunków, takich jak trzcinniczki czy łozówki. Te skromnie ubarwione, niewielkie ptaszki zakładają swoje gniazda w szuwarach trzcinowych i nadrzecznych zaroślach. Dlatego właśnie w tej okolicy można usłyszeć szczebiotliwy śpiew trzcinniczka i długą, urozmaiconą piosenkę łozówki, która potrafi nawet naśladować głosy innych gatunków.

Wśród tych zarośli i trzcin buszują w poszukiwaniu pokarmu kuny i lisy. Dolina Drwinki to także miejsce żerowania ssaków kopytnych. Zwłaszcza rankiem i pod wieczór bez trudu wypatrzymy żerujące tu sarny i jelenie, a czasem także dziki.

Całe to bogactwo pokazuje, jak ważne jest utrzymanie niezagospodarowanych brzegów rzek. To miejsca rozrodu, odpoczynku, zimowania, żerowania i wędrówek wielu gatunków zwierząt. Kiedy regulujemy i prostujemy rzeki, a ich brzegi oczyszczamy z roślinności, tracimy tę niezwykłą różnorodność.

Od Drwinki zawracamy na południe i podążając ścieżką rowerową, docieramy do Czarnego Stawu. Jest to największy zbiornik wodny w Puszczy Niepołomickiej, o powierzchni około dwóch hektarów. To niezwykłe miejsce powstało w wyniku wypełnienia wyrobiska po eksploatacji torfu. Swoją nazwę zawdzięcza właśnie torfom, których podkład nadaje wodzie ciemny, prawie brunatny kolor.

Południowa część puszczy, w której znajduje się Czarny Staw, znacznie różni się od północnej. Na południu w drzewostanie króluje sosna zwyczajna. W runie znajdziemy borówki: czarną i brusznicę. Czarny Staw otoczony jest więc głównie przez sosny i brzozy. Jeżeli dołożyć do tego bujnie porastającą brzegi zbiornika wełniankę, zyskujemy wrażenie, że nagle przenieśliśmy się w bory Finlandii czy Estonii.

Wełnianka pochwowata to jeden z wielu rosnących tu gatunków roślin związanych z terenami bagiennymi. Znajdziemy tu również żurawinę błotną, borówkę bagienną czy bagno zwyczajne (tak, to nazwa rośliny, i to pięknie kwitnącej na biało!).

Staw opasany jest ścieżką, którą zdecydowanie warto się przespacerować, chłonąc piękno tego miejsca.

Opuściwszy Czarny Staw, kierujemy się na zachód. Tak zwana Czarna Droga doprowadzi nas do Wielkiego Błota. Jest to, obok doliny Drwinki, najcenniejszy obszar otwarty w Puszczy Niepołomickiej. Większą część tego terenu stanowi silnie zdegradowane torfowisko niskie.

W XIX w. tutejsze torfowiska były intensywnie eksploatowane. Wydobywany torf suszono, a następnie wykorzystywano jako opał oraz do produkcji tak zwanej czerni lakierniczej.

Wielkie Błoto to niezwykłe miejsce. Podobnie jak Czarny Staw, przywodzi na myśl krajobrazy Finlandii czy Estonii. Możemy tu natknąć się na jednego z największych ptaków występujących w Polsce: żurawia. Wiosną usłyszymy też charakterystyczny krzyk tokującego… kszyka – niewielkiego ptaka z rodziny bekasowatych. Nad naszymi głowami możemy zaobserwować trzmielojada, podobnego do myszołowa. To jedyny z występujących w Polsce dużych ptaków szponiastych, który żywi się głównie owadami (jak sama jego nazwa wskazuje).

Występują tu także godne uwagi gatunki bezkręgowców i roślin, a latem można podziwiać kolorowe motyle, między innymi zagrożone w skali Europy modraszki. Znajduje się tu również najdalej na południowy zachód w Polsce wysunięte stanowisko brzozy niskiej, niskiego i silnie rozgałęzionego krzewu dorastającego do dwóch metrów wysokości. Brzoza niska jest reliktem polodowcowym, który przywędrował do nas pod koniec epoki lodowcowej.

Tutejsze cieki wodne zasiedlone są przez bobry. O ile same zwierzęta są trudne do zaobserwowania, o tyle bez trudu wypatrzymy ślady ich aktywności: zbudowane przez nie tamy, podgryzione drzewa i obgryzione z kory gałęzie. Choć czasem traktuje się bobry jak szkodniki, to ich rola w przyrodzie jest nie do przecenienia. Stawy bobrowe zwiększają retencję wód w zlewniach rzek, podnoszą poziom wód powierzchniowych i oczyszczają przepływającą przez nie wodę.

Wielkie Błoto, choć jest największym kompleksem bagiennym w Małopolsce, niestety wysycha. Przyczyniły się do tego intensywna eksploatacja torfu oraz melioracja. Szacuje się, że w obecnym stuleciu torfowisko ulegnie całkowitemu zanikowi.

Prowadzącą z północnej części Wielkiego Błota drogą dotrzemy wkrótce do Drogi Królewskiej. Podążając nią w kierunku zachodnim, dojedziemy do Niepołomic.