Baw się i pracuj z Kazimierzem Wielkim

Zaczynamy w Łapczycy, wsi położonej na zachodnim przedpolu Bochni. Przejeżdżając drogą 94 przez centrum wsi, należy skręcić na północ, w ulicę Kazimierza Wielkiego. Po pokonaniu kilkuset metrów i wspięciu się na słusznej wysokości wzniesienie dotrzemy do jednej z najbardziej tajemniczych średniowiecznych budowli w Polsce. Stary kościół parafialny (w XX w. powstał nowy, przy głównej drodze) to budowla niewielka, ale kunsztowna; jednak czas nie obszedł się z nią łaskawie. Mimo to na zewnątrz zobaczymy mury wzniesione z wyjątkowo precyzyjnie dociętych kamiennych ciosów. Ta dokładność była niezbędna – ściany mają ledwie 30 cm grubości, co świadczy o niespotykanym mistrzostwie technicznym budowniczych. Przy bliższym oględzinach dostrzeżemy eleganckie detale: resztki maswerków, ostre, dwuboczne zakończenia ukośnych przypór nawy i filigranowe zwieńczenia przypór opinających prezbiterium. Wnętrze pierwotnie przykryte było jedynym w swoim rodzaju  sklepieniem „parasolowym”, wspartym na trzech filarkach ustawionych w trójkąt; niestety, dziś możemy tam zobaczyć tylko jednolite sklepienie drewniane.

Informację, że to Kazimierz Wielki ufundował kościół w roku 1340, zawdzięczamy Janowi Długoszowi. Poza tym jego historia nie jest jasna, ale jedno jest pewne – ta wyrafinowana budowla nie mogła być po prostu wiejskim kościołem parafialnym. Dlatego kusząca wydaje się teza niektórych badaczy, według której kościół w Łapczycy pomyślany był jako królewska kaplica, używana głównie w sytuacjach nieformalnych, to jest podczas polowań. Jest to tym bardziej prawdopodobne, że nawet dziś od skraju znacznie kiedyś większej Puszczy Niepołomickiej, tradycyjnego terenu łowieckiego władców Polski, dzielą Łapczycę mniej niż 4 kilometry.

Upodobanie Kazimierza Wielkiego do łowiectwa jest dobrze znane ze źródeł. Ta pasja w końcu kosztowała króla życie – zmarł w wyniku powikłań po wypadku w czasie polowania na jelenie w Przedborzu. Zamek w Niepołomicach powstał zapewne właśnie jako baza do polowań w sąsiedniej Puszczy. O możliwość aktywnego wypoczynku w pobliżu Krakowa król zadbał jeszcze w pierwszej połowie swoich rządów – zamek był prawdopodobnie używany już w roku 1349; niestety Kazimierzowi nie zawsze udawało się uciec od monarszych obowiązków – zachowało się kilka wystawionych właśnie tutaj dokumentów z różnego rodzaju rozporządzeniami. Wypady do Niepołomic musiały być jednak częstsze, skoro zachowała się skarga kustosza katedry krakowskiej, który pobierał dziesięcinę z niepołomickiej parafii, na ograniczenie jego dochodów z racji przejadania tutejszych dóbr przez dwór królewski.

Zamek w formie, którą można oglądać dzisiaj, odbiega od tej Kazimierzowskiej – przebudowano go za czasów Zygmunta Augusta i  w XVII wieku, kiedy powstały efektowne krużganki; niestety wzniesiony wówczas pałac okaleczono po rozbiorach, usuwając drugie piętro. Tak czy inaczej renesansowa rezydencja zdaje się powtarzać obrys zamku średniowiecznego, który jako jeden z nielicznych w Małopolsce wzniesiono z cegły na planie regularnego, prostokątnego kasztelu z czterema skrzydłami zabudowy.

Po drugiej stronie niepołomickiego rynku wznosi się strzelisty, ceglany kościół parafialny, tak okazały, że niewątpliwie powstał z myślą o wizytach króla i dworu. Z zachowanych szczęśliwie dokumentów wiadomo, że jego budowę rozpoczęto z fundacji Kazimierza Wielkiego w roku 1350, a już osiem lat później uroczystej konsekracji dokonał sam arcybiskup gnieźnieński Jarosław Bogoria ze Skotnik.

Podobnie jak w Łapczycy kościół został w czasach nowożytnych gruntownie przebudowany. Na zewnątrz w XVII wieku zyskał potężne kaplice rodów Lubomirskich i Branickich, natomiast wewnątrz zburzono filary wydzielające dwie nawy i podpierające wspaniałe gwiaździste sklepienia, gdyż ‒ wedle zapisu ówczesnego proboszcza ‒ „prospekt do wielkiego ołtarza zabierały”. Jednak nic straconego – możemy zobaczyć, jak prezentowało się pierwotnie wnętrze kościoła w Niepołomicach,  odwiedzając bliźniaczą świątynię w świętokrzyskiej Stopnicy.

Pomijając bogatą nowożytną dekorację, kościół w Niepołomicach jest jednym z zaledwie kilku miejsc w Małopolsce, gdzie możemy zobaczyć XIV-wieczne malowidła ścienne. Z czasów Kazimierza Wielkiego pochodzą zapewne postaci świętych Michała i Jerzego na ścianach prezbiterium oraz trudno czytelne malowidła na zachodniej ścianie nawy. Najważniejsze są jednak wizerunki świętych dziewic na ścianach północnej przybudówki prezbiterium, tzw. oratorium, powstałe zdaniem badaczy krótko po śmierci króla, z fundacji jego siostry i królowej Węgier, Elżbiety Łokietkówny. Wykonane przez artystę znającego dobrze sztukę włoską, stanowią dalekie echo artystycznej rewolucji rozpoczętej przez sławnego Giotta.

Wycieczkę kończymy w Wieliczce, która słynie przede wszystkim z kopalni soli. Żadne wielkie przedsiębiorstwo (a kopalnia była największym i najważniejszym w dawnej Polsce) nie może się jednak obejść bez prezesa. Był nim żupnik krakowski, urzędnik mianowany przez samego króla, a rezydujący na wielickim zamku. Jego początki sięgają lokacji Wieliczki na prawie niemieckim, która miała miejsce pod koniec XIII wieku. Za panowania Kazimierza Wielkiego zamek został gruntownie przebudowany, a kopalnia zreformowana. Z tych czasów zachował się centralnie położony, przysadzisty dom, nazywany Domem Pośród Żupy. W jego wnętrzu zrekonstruowano po II wojnie światowej, jednak z wykorzystaniem autentycznych detali, główną salę z dekoracyjnym żebrowym sklepieniem wspartym na centralnym filarze – swego rodzaju znak rozpoznawczy najważniejszych budowli fundowanych przez Kazimierza. Tak bogatej formie zamku nie należy się dziwić – w końcu to kopalnie soli zapewniały znaczną część dochodów skarbu państwa, pozwalając królowi nie tylko na reformy, ale też zasłużony relaks w Puszczy Niepołomickiej.