Wycieczkę rozpoczynamy w Proszowicach, mieście kojarzącym się głównie z produktami rolnymi. Słusznie – gmina była nazywana „potęgą ogórkową”, a i dziś, dzięki żyznym ziemiom, dzierży sławę „ogrodu Małopolski”. Warto więc wziąć pod uwagę zrobienie zakupów na przydrożnych stoiskach, a w lipcu – Festiwal Ogórka. Nawiasem mówiąc, te pochodzące z Azji owoce (!), spokrewnione z dynią, arbuzem i melonem, nie od razu zyskały u nas popularność. Początkowo jadali je tylko ubodzy chłopi – ogórki zalane mlekiem były prostym i tanim daniem. Ot, taka to mizeria!

Proszowice, miasto lokowane przez Kazimierza Wielkiego, miały swoją złotą erę w XV i XVI wieku. Zaliczane były wtedy do najważniejszych miast małopolskich, tej samej kategorii co Wieliczka czy Olkusz. Miasto prężnie się rozwijało dzięki licznym przywilejom (miało nawet przywilej budowy wodociągów i kanalizacji nadany przez króla Zygmunta I Starego, ale raczej nie ma to związku z faktem, że z Proszowic pochodził Stańczyk, ulubiony królewski błazen). Było miejscem sądów królewskich i sejmików szlacheckich, zresztą ich burzliwość (doszło nawet do rozlewu krwi w kościele) przyczyniła się do upadku miasta. Od początku XV wieku Proszowice z Krakowem łączyła bita droga – to pierwszy odcinek średniowiecznego szlaku handlowego, traktu Via Jagiellonica, którym królowie jeździli do Wilna (swoją drogą właśnie w Proszowicach król Zygmunt II August został napomniany przez szlachtę, że za mało czasu spędza w Polsce).

Dziś ślady dawnej świetności Proszowic możemy dostrzec w rozmachu, z jakim wybudowano rynek i stojący przy nim gotycki kościół parafialny pw. Najświętszej Marii Panny i św. Jana Chrzciciela. Choć przebudowywany wielokrotnie kościół zmniejszył swoją kubaturę niemal o połowę, wciąż daje wyobrażenie o ówczesnej potędze miasta, które było stać na taką inwestycję. Co ciekawe, parafia była pod zarządem Akademii Krakowskiej aż do początku XIX wieku, gdy to Kraków i Proszowice znalazły się w różnych zaborach. W kościele możemy podziwiać m.in. barokowe wyposażenie oraz witraże z Krakowskiego Zakładu Witrażów S.G. Żeleński.

Kierujemy się w biegnącą od kościoła ulicę 3 Maja i wyjeżdżamy z miasta. To najbardziej ruchliwy fragment naszej trasy, na szczęście po dwóch kilometrach opuszczamy DW775 i skręcamy w lewo w stronę Kościelca.

Spokojna droga lokalna przez wieś Stogniowice doprowadza nas wprost pod jeden z ciekawszych małopolskich zabytków, kościół pw. św. Wojciecha – rzadki w regionie przykład wiejskiego kościółka zbudowanego w stylu romańskim. Został wzniesiony w pierwszej połowie XIII wieku z fundacji pochodzącego z Kościelca biskupa krakowskiego Wisława. Jest pięknie położony na niewielkim wzniesieniu, wąski i wysoki, wymurowany z ciosów wapienia pińczowskiego i cegły. Mimo że nie oszczędzała go polska historia (najazd Tatarów, potop szwedzki, przejęcie przez arian, barokizacja) i uległ znacznym przekształceniom, zachowały się tam do dziś oryginalne romańskie elementy. Wewnątrz to galerie obiegające nawę główną (empory) z bogato dekorowanymi bliźniaczymi kolumnami, a na zewnątrz ­­– reprezentacyjny portal wejściowy, poszerzony optycznie dwiema niszami w murze. Z trzech par kolumn o pięknej, roślinnej ornamentyce oryginalna jest tylko zewnętrzna prawa. To niezwykłe uczucie dotknąć czegoś wykonanego z takim pietyzmem 800 lat temu! Wprawne oko dostrzeże również wyryte w kamieniu tajemniczo wyglądające znaki kamieniarskie.

W kościele tym msze odprawiał Jacek Odrowąż, pierwszy polski dominikanin i historyczny (w znaczeniu: dawny) patron Polski. To tutaj miał mieć miejsce cud, dzięki któremu doszło do jego kanonizacji (podniesienie zboża po ostrym gradobiciu, co ocaliło miejscową ludność przed klęską głodu). Figurę świętego Jacka znajdziemy na kolumnadzie Berniniego wokół placu św. Piotra w Watykanie (jest tam jedynym Polakiem), jak również w Kościelcu, na drodze do Teresina. Za figurą kościelecką bije źródło, które według legendy ma uzdrawiające właściwości (głównie dla oczu).

Inny święty związany z tym miejscem to oczywiście święty Wojciech. Podobno parafia posiada dokument papieski z 1250 roku, w którym nadano kościołowi jego imię. W nawie bocznej znajduje się ołtarz z obrazem świętego, namalowany przez warszawskiego malarza realistę, Wojciecha Gersona.

Opuszczamy to niezwykłe, tchnące autentycznym spokojem miejsce i ruszamy dalej. Zaraz za kościołem kierujemy się w prawo, w drogę lokalną o znikomym ruchu.

*W wariancie rodzinnym można zostawić auto na parkingu koło cmentarza w Kościelcu i ograniczyć wycieczkę do ścieżki rowerowej, która zaczyna się nieopodal, w Lekszycach (w obie strony około 26 kilometrów).

Mijamy zabudowania zespołu szkół w Kościelcu, a po dojechaniu do nieco większej drogi lokalnej znów skręcamy w prawo, w drogę oznaczoną jako nieprzejezdna (ale tylko dla samochodów, z powodu remontu mostu). Droga ta wiedzie pomiędzy stawami rybnymi i z pewnością trafimy na jakiś naturalny, żabi lub ptasi, koncert. Można powiedzieć, że woda jest niejako wpisana w nazwę wsi, do której prowadzi pierwszy poważny podjazd.

Historia Pławowic jest nierozerwalnie związana z rodem Morstinów i ich klasycystycznym pałacem położonym na lekkim wzniesieniu w widłach rzeki Szreniawa i potoku Szpitarka. Pałac powstał według projektu Jakuba Kubickiego – architekta, który zaprojektował m.in. warszawski Belweder. Pod koniec XIX wieku pławowicki pałac został rozbudowany o jedno skrzydło (według projektu Tadeusza Stryjeńskiego), dobudowa ta zresztą zakłóciła symetryczny wygląd elewacji.

Pałac otoczony był rozległym romantycznym parkiem krajobrazowym z neogotycką kaplicą, współczesną „domkowi gotyckiemu” w Puławach. Niegdyś do parku prowadził wjazd przez monumentalną bramę, której strzegły dwa kamienne lwy. Gdy po wojnie, w latach 60., kierujący przebudową krakowskiego Rynku Wiktor Zin chciał uświetnić wejście do wieży Ratuszowej jakimiś spektakularnymi rzeźbami, uznano, iż pławowickie lwy będą się świetnie do tego nadawać. Jednak one same, mimo awansu społecznego, nie sprawiają wrażenia pławiących się w szczęściu…

W okresie międzywojennym Pławowice były miejscem tętniące życiem kulturalnym i towarzyskim. Ostatni właściciel posiadłości to Ludwik Hieronim Morstin – wszechstronnie wykształcony dramaturg, poeta, pisarz i tłumacz. Dwukrotnie zorganizował w pałacu czerwcowe zjazdy poetów. Niewielkie Pławowice odwiedzili wówczas najwybitniejsi polscy literaci: Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Julian Tuwim, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz, Leopold Staff. W kronice parafialnej zachowały się nawet ich autografy!

W 1945 roku Morstinowie na zawsze opuścili Pławowice w obawie przed aresztowaniem, a pałac wraz z bogatymi zbiorami bibliotecznymi przekazali Związkowi Literatów Polskich. Niestety, związek nie był w stanie go utrzymać. Obiekt został upaństwowiony i rozszabrowany. Dziś jest w rękach prywatnych, a można go podejrzeć jedynie przez zamkniętą na głucho bramę – remont pałacu niestety stanął w miejscu. W samej wsi zachowało się kilka starych chałup skąpanych w zieleni, od razu przywodzących na myśl słowo „sielanka”.

Gdy skończy się długi podjazd, warto się odwrócić po jeszcze jedną rzecz – rozległy widok aż po horyzont. Jadąc wśród wzgórz i pól, docieramy do wsi Gruszowiec. Na skrzyżowaniu z przystankiem autobusowym wybieramy drogę najbardziej na lewo i długim zjazdem docieramy do kolejnego pałacu. Ostatni odcinek – około kilkometrowy – pokonujemy ruchliwą DK79.

Klasycystyczny pałac w Śmiłowicach również stoi pośrodku parku krajobrazowego, pięknie wkomponowanego między rozłogi pól a dolinę Wisły. Drzewostan parku liczy ponad 700 okazów, najstarsze to prawie dwustuletnie lipy, wiązy i graby oraz liczące ponad sto lat kasztanowce, sosny i modrzewie. To idealne miejsce na odpoczynek oraz, jeżeli w pałacu nie ma imprezy zamkniętej, posiłek w restauracji (obecnie mieści się tam hotel, znany z kolorowej prasy jako miejsce wesela pewnego popularnego aktora).

Pałac należał do Zdanowskich – zasłużonej rodziny działaczy społecznych i polityków. Ojciec ostatniej właścicielki, Gabriel Godlewski, był założycielem „Jutrzenki”, prężnie działającej na początku XX wieku organizacji chłopskiej, rozpowszechniającej nie tylko wiedzę, ale i narzędzia rolnicze, wartościowe odmiany nasion i nawozy sztuczne. Można spotkać informację, że Stanisław Wyspiański właśnie jemu zadedykował „Wesele”. Nawet jeżeli to nieprawda, to o ilu osobach krąży taka plotka?

Po wojnie w pałacu mieściły się biura gminy, sklep i poczta. Po pożarze w latach 60. został opuszczony i sukcesywnie niszczał, dbano tylko o wpisany do rejestru zabytków park. Zakupiony przez osobę prywatną dostał drugie życie – odbudowano go zgodnie z pierwowzorem i tak samo jak dawniej, z powodu ukształtowania terenu, front pałacu jest piętrowy, natomiast od strony ogrodu – parterowy. Ciekawostką jest, że główną aleję prowadzącą od bramy do pałacu wyłożono kostką usuniętą z ulicy Brackiej w Krakowie, a wiele płyt ułożonych wokół pałacu pochodzi z remontowanego krakowskiego Rynku. Po historii z pławowickimi lwami nie da się nie zauważyć, że nieruchomości mogą jednak wędrować, i to w przeciwnych kierunkach!

Trasę do Kazimierzy Wielkiej wyznaczamy w którejkolwiek aplikacji, każda z opcji będzie wiodła drogami lokalnymi o małym natężeniu ruchu i pozwoli cieszyć się krajobrazami Płaskowyżu Proszowickiego.

Mimo przekroczenia granicy województwa świętokrzyskiego, wciąż pozostajemy w historycznej Małopolsce. Kazimierza Wielka jest miastem od niedawna, wbrew pozorom nie ma też nic wspólnego z królem, który zostawił Polskę murowaną. Była wsią rodową Kazimierskich, otrzymaną w darze od Władysława Łokietka za wierną służbę. Rodziną najbardziej zasłużoną dla regionu jest natomiast ród Łubieńskich – w uznaniu ich zasług Rada Miejska ogłosiła rok 2022 w Kazimierzy Wielkiej ich rokiem.

W centrum miasta zwraca uwagę przemysłowy gmach – to pozostałości jednej z pierwszych cukrowni w Królestwie Kongresowym, założonej przez Kazimierza hrabiego Łubieńskiego (data na budynku – 1845). Nieczynna obecnie cukrownia przez ponad półtora wieku istnienia była impulsem do rozwoju gospodarczego Ponidzia, choć uzyskanie koncesji na zachodnich rubieżach Imperium Rosyjskiego (w pasie nadgranicznym obowiązywał urzędowy zakaz budowy nie tylko fabryk, ale nawet dróg i mostów) nie było łatwe. Cukier kazimierski trafiał do Petersburga, Baku, Mińska, Rygi, Wilna, był nawet eksportowany do Persji. Trafił też do Henryka Sienkiewicza w charakterze daru, a pokaźną dębową skrzynię z inskrypcją po łacinie (w tłumaczeniu: „Niech Ci życie będzie zawsze słodkie, przychylne dla Twoich poczynań”) można zobaczyć w muzeum pisarza w Oblęgorku.

Z powodów finansowych perturbacji zakład przekształcono w Towarzystwo Cukru i Rafinerii „Łubna”, które pod koniec XIX wieku wybudowało klasycystyczny pałac Lacon, służący za mieszkania kolejnym prezesom spółki. Projekt wyszedł z pracowni Tadeusza Stryjeńskiego, podobnie jak stojąca naprzeciw cukrowni kamienna baszta. Na początku pełniła funkcję zakładowej gazowni, potem mieszkali w niej praktykanci cukrowni. Po ostatniej przebudowie zaadaptowano obiekt na Izbę Regionalno-Historyczną, mieści zbiory etnograficzne i patronuje wystawom artystycznym. Na dachu baszty, z której codziennie rozbrzmiewa hejnał Kazimierzy Wielkiej, znajduje taras widokowy.

Pod koniec II wojny światowej wyposażenie pałacu zaginęło w niewyjaśnionych okolicznościach, a budynek stał się centrum dowodzenia Kazimiersko-Proszowickiej Rzeczpospolitej Partyzanckiej. Po wojnie miały tu siedzibę różne szkoły i dom kultury, a wiele nietrafionych decyzji pogorszyło stan techniczny budynku na tyle, że zdecydowano o jego rozbiórce. Dziś widzimy przeprowadzoną pod nadzorem konserwatorskim rekonstrukcję – Hotel Spa Lacon.

W bliskim sąsiedztwie pałacu są park i Stawy Kazimierskie, a kawałek dalej Zalew Małoszówka. Trwa rewitalizacja i rozbudowa infrastruktury turystyczno-rekreacyjnej (tężnia solankowa, molo, wypożyczalnia sprzętu wodnego, kawiarnia).

Z Kazimierzy do Proszowic wracamy nową (2020 rok), wyasfaltowaną ścieżką rowerową, odizolowaną od ruchu samochodowego, dobrze oznaczoną, z jedną (stan na rok 2022) wiatą odpoczynkową dla rowerzystów. To fragment szlaku VeloNatura / EuroVelo11 oraz część trasy mającej łączyć kilka gmin województw świętokrzyskiego i małopolskiego.

Trzynastokilometrowy odcinek z Kazimierzy Wielkiej (duma powiatu) zaczyna się koło powstającej obwodnicy miasta i biegnie do wsi Lekszyce. W przyszłości będzie można jechać dalej do Krakowa, dziś asfalt brutalnie kończy się na granicy województw (w przypadku infrastruktury drogowej granice kompetencji organów administracyjnych widać bardzo wyraźnie). Co istotne, poprowadzenie trasy dawnym nasypem kolejki wąskotorowej w praktyce oznacza brak stromym podjazdów – droga wije się łagodnie szeroką wstęgą pomiędzy pagórkami, wśród mozaiki pól, sadów i zagajników. Czysta radość z obcowania z przyrodą!

Przez kilkadziesiąt lat funkcjonowała tu Świętokrzyska Kolej Dojazdowa – rozbudowana sieć linii kolejki wąskotorowej. Jedna z nich łączyła Kazimierzę Wielką, Kościelec i Proszowice ze stacją w Kocmyrzowie – podkrakowskiej wsi, gdzie następował przeładunek na pociąg jadący po szerokich torach do Krakowa. W latach 90. ostatecznie rozebrano tory, a ślady po dawnej drodze żelaznej możemy dostrzec w ukształtowaniu terenu i nazwach ulic w okolicach dawnych dworców.

Gdy znajdziemy się z powrotem w Kościelcu możemy wrócić do Proszowic tą samą drogą lub – na przełomie czerwca i lipca – rozszerzyć wariant wycieczki o wizytę w pobliskim Ostrowie (nadłożymy około 6 kilometrów), w „Ogrodzie pełnym lawendy”. To znana z niezwykłych sesji fotograficznych trzyipółhektarowa prywatna plantacja lawendy, do złudzenia przypominająca krajobrazem Prowansję. Na miejscu można skosztować lawendowych specjałów, a także kupić pachnące pamiątki.