Spiesz się powoli, czyli rowerem po Spiszu

Zaczynamy w miejscowości Nowa Biała, leżącej nad charakterną górską rzeką – granicą między Spiszem a Podhalem.

Zagadka: jeżeli zaczynamy wycieczkę na lewym brzegu Białki, to czy start jest jednak na Podhalu i dlaczego nie?

Rozwiązanie na mecie.

Zarośnięta wapienna skała obok parkingu to Obłazowa – drugie przęsło naturalnej bramy, którą w masywie skalnym utorowała sobie rzeka Białka. W skale znajduje się kilka jaskiń, a jedna z nich – Jaskinia Obłazowa – jest niezwykle interesująca przynajmniej z dwóch powodów.

Po pierwsze, po przesianiu jej sitkiem aż do spodu (dosłownie), odkryto ślady człowieka sprzed 100 tysięcy lat! Jak archeologiczny tort w świetnie zachowanych warstwach skrywała tak wiele niezwykłych przedmiotów, że zaczęto nazywać ją „jaskinią szamana”. Najbardziej osobliwym znaleziskiem, przy którym gwizdek z muszli może się schować, jest najstarszy na świecie – uwaga! – bumerang z ciosu mamuta (wyjątkowy, bo zwykle bumerangi były drewniane). Można było nim rzucać w różnych celach i do różnych celów na prawie 70 metrów, jednak – i nie jest to niczym wyjątkowym – tego typu bumerang nie wracał. Znaleziono też kości z ludzkich palców (różnych), co prowokuje wyobraźnię do snucia historii o bardzo pechowym jaskiniowcu. Najnowszym odkryciem jest figurka tak zwanej Wenus z Podhala, być może emanacja marzeń paleolitycznego mężczyzny. Emanacja, dodajmy, mało współczesna.

Po drugie, przy wejściu do właśnie tej jaskini toczyły się dysputy Pyzdry i Kwiczoła oraz inne sceny ze zbójnikami w serialu „Janosik”. Samo wnętrze  jaskini zostało jednak odtworzone w praskim studiu filmowym, więc co wam powiem, to wam powiem, ale wam powiem – film oszukuje rzeczywistość, jak Kwiczoł Pyzdrę w kości!

Stojąc plecami do Obłazowej Skały, kierujemy się w lewo, ku gminnej drodze biegnącej wzdłuż Białki. Jadąc niebieskim szlakiem pieszym nabieramy lekko wysokości, a po niecałych dwóch kilometrach dojeżdżamy do skrzyżowania w Gronkowie. Znowu kierujemy się w lewo, zgodnie z kierunkowskazem „Niedzica 16”, i wjeżdżamy na bardziej ruchliwą ale wciąż lokalną drogę – to będzie najbardziej wymagający odcinek trasy. Ostrożnie! Na fotografowanie przyjdzie lepszy czas!

Po chwili docieramy do stalowego mostu na Białce. W sensie historycznym i etnograficznym rzeka, poza tym odcinkiem, jest granicą – leżąca o rzut ciupagą Białka Tatrzańska to już Podhale.

Czas wyjaśnić charakter rzeki, określanej jako „alpejska”: pierwotna, nieregulowana, rwąca, kapryśna, mało przewidywalna. Bystro toczy tatrzańskie kamienie – charakterystyczne białe bochenki otoczaków. Często zmieniając bieg, tworzy odnogi, łachy i wyspy (poradniki dla surwiwalowców odradzają urządzanie na nich biwaków). Jest jedną z najczystszych polskich rzek, pełną zimnolubnych ryb, które w krystalicznej wodzie mają szansę przejrzeć zamiary niedoświadczonych wędkarzy. Stanowi wyzwanie dla kajakarzy i regularnie podtapianych mieszkańców okolicznych wsi. Trudno znaleźć lepsze miejsce do puszczania kaczek i zabawy w „plum!”. Ochrona jej zasobów – wody i kruszywa – spędza sen z powiek lokalnym ekologom.

Jedyna taka w Polsce.

Od Trybsza dzieli nas dwa i pół kilometra, różnica poziomów to około 30 metrów. We wsi, dość krótkiej ulicówce, warto uzupełnić prowiant na piknik – sklep znajdziemy po lewej stronie. Po przejściu na prawą stronę ulicy zostawmy rowery w cieniu pary wiekowych drzew – lipy i jaworu. To idealne miejsce na przystanek – łyk nie tylko wody, ale i historii. Podczas minispaceru zobaczymy dwa kościoły i cmentarz z widokiem marzeń.

Niewielki modrzewiowy kościół św. Elżbiety Węgierskiej pochodzi z XVI wieku. Największy zabytek świątyni to późnobarokowa polichromia nieznanego autora, nazywanego trybskim Michałem Aniołem. Malowidło powstało na zlecenie frydmańskiego proboszcza, który w ramach rekatolizacji regionu opracował również układ ikonograficzny „Biblii ubogich”. Z jednej strony – jako profesor Akademii Krakowskiej – miał ku temu kompetencje, z drugiej – świadomość, że do wyobraźni ludzi niewykształconych najlepiej przemawia historia obrazkowa. Zachował się nawet dokument, w którym to udowadnia. Szczególnie interesujące są dwa szczegóły polichromii: tła scen Wniebowzięcia Maryi i Sądu Ostatecznego. To krajobraz ze wzgórzami, rzeką, zamkami i górskimi szczytami przypominającymi Pieniny, Dunajec, zamki w Czorsztynie i Niedzicy. Szczyty Tatr Bielskich można rozpoznać – widać je i dziś ze wzgórza ponad trybskim kościołem. To pierwsza panorama  tatrzańska od strony północnej i najstarsza zachowana do dziś panorama Tatr w ogóle.

Na początku XX wieku tuż obok wybudowano kościół murowany, co przypieczętowało los drewnianego – został częściowo rozebrany, częściowo zasilił wyposażenie nowej świątyni. Na szczęście przeszedł gruntowną renowację i znowu cieszy oko. Pozostaje pod opieką cystersów, którym przekazano parafię w Trybszu jako miejsce wypoczynku po tym, jak ich Mogiłę otoczyła Nowa Huta.

Trybszanie mogą pochwalić się własną odmianą stroju ludowego oraz swoimi przyśpiewkami i wierzeniami, które wiele mówią o stosunku do sąsiadów (np. na wiosnę pod kamienny mostek kładziono sól, żeby jurgowskie krowy nie odebrały mleka trybskim krowom).

Za Trybszem niebieski szlak odbija w stronę Łapszanki, a my pozostajemy na drodze św. Elżbiety. Można śmiało rzec – premia górska! Dla kolarzy Tour de Pologne 2020 to fragment 4. królewskiego etapu wyścigu. My go pokonujemy wprawdzie w odwrotnym kierunku, ale po tej samej nawierzchni, w otoczeniu tych samych łagodnych wzgórz, z których dochodzi sielankowy dźwięk dzwonków. Białe kudłate plamki na tle soczystej zieleni nie pozostawiają wątpliwości – to nie wróżki, to owce.

Pierwszą nagrodą za pokonanie 70 metrów przewyższenia na Trybską Przełęcz jest bacówka po prawej stronie drogi (produkty regionalne: rewelacyjne sery i miody, ale brak napojów). Drugą – widoki. A właściwie przedsmak tego, co jeszcze nas czeka.

Po złapaniu oddechu, zaraz za bacówką, skręcamy w lewo, w kamienistą polną drogę. Ten odcinek w liczbach to półtora kilometra długości i 45 metrów przewyższenia – możemy dać odpocząć rowerowi i powoli pchać swój bicygiel (jak mówiło się w gwarze spiskiej) w kierunku masztu telekomunikacyjnego.

To Grandeus (brak przekonujących teorii o pochodzeniu nazwy). Czym jest encyklopedyczny „połogi grzbiet górski z panoramą dookolną” przekonamy się naocznie właśnie tu: przy dobrej pogodzie zobaczymy część polskiego Spisza, Gorców, Pienin, Beskidu Sądeckiego, Magury Spiskiej, Tatr Bielskich z Hawraniem, Tatr Wysokich z Lodowym Szczytem (2627 m n.p.m.!) i Rysami oraz Babią Górę. W identyfikacji pomoże tablica z opisem tatrzańskich szczytów, w wyostrzeniu dali – bezpłatna luneta. To pierwsze najlepsze miejsce piknikowe na trasie: stojaki na rowery, zadaszona altana i miejsce na ognisko. Jeszcze niedawno był grill, ale został sprzątnięty skuteczniej niż kosz na śmieci.

Na szczycie rośnie kilka drzew, pomiędzy którymi stoi zniszczony krzyż. Tam znajdziemy znaki czerwonego szlaku pieszego, który przez łąki (a nie drogą) prowadzi do Łapsz Wyżnych. Kontynuujemy jazdę tym właśnie szlakiem, ale w stronę Dursztyna (polna droga, którą znajdziemy stojąc plecami do przekaźnika). To fragment Pętli Spiskiej, oznaczonej pomarańczowymi znakami rowerowymi.

Podczas zjazdu z Grandeusa, po lewej stronie, mijamy wiszącą na drzewie niepozorną kapliczkę Matki Bożej. Upamiętnia ona wypadek kobiety, która idąc z niemowlęciem do Dursztyna, zamarzła po drodze. Wkrótce po śmierci matki i dziecka zaczęło tu straszyć, a mieszkańcy omijali pechowe miejsce szerokim łukiem. Dla ukojenia błąkających się dusz wybudowano kapliczkę św. Jana. Kiedy ktoś sprzątnął figurę świętego, zmieniono patrona i dodano filozoficzny napis „Dokąd idziesz, człowieku?”. To pytanie pasuje do górskich wędrówek jak żadne inne.

Po półtorakilometrowym zjeździe wśród pól uprawnych wpadamy do Dursztyna, od razu na sympatyczną tablicę informacyjną („Szanowni Państwo, drodzy cykliści!”). Od tego miejsca będziemy trzymać się charakterystycznych białych znaków rowerowych z nazwą miejscowości i liczbą kilometrów (tu tabliczka „Nowa Biała 6,2 km.”).

Dursztyn – wioska u podnóża najwyższego szczytu Pienin Spiskich, góry  Żar – opowiada o swoim położeniu samą nazwą. Niemieckie durstein oznacza w tym przypadku trudne przejście przez skały. W tym miejscu, na krańcu świata, ulokowano franciszkański ośrodek rekolekcyjny i wypoczynkowy. Cyklistów zapewne bardziej zainteresuje coś przyziemnego – sklep.

Zielony szlak pieszy prowadzi prosto, my skręcamy w lewo – w ulicę Słoneczną. To nowy odcinek ścieżki rowerowej – II etapu szlaku wokół Tatr.

Bajeczny zjazd! Długi, po gładkiej nawierzchni, wśród łagodnych wzgórz. Wokół pastwiska i stada krów. Gdzieniegdzie z zieleni wynurzają się pojedyncze wapienne skałki o fantazyjnych kształtach i ciekawych kolorach.

W miejscu, gdzie ponownie spotykamy zielony szlak pieszy, warto przekroczyć płynący po prawej stronie Dursztyński Potok (lub – jak chce lokalna mapa – Durściański) i wspiąć się na przypominającą ojcowską maczugę jedną z Lorencowych Skałek – Gęśle. Druga wyróżniająca się skała to masywne Basy. Obie są pomnikami przyrody nieożywionej. Również po lewej stronie, aż do Przełomu Białki, ciągnie się pas skałek o mniej lub bardzie frymuśnych nazwach (Faśnymbrowe Skałki, Krzysztofkowe Skałki).

Podczas przejazdu przez potok trzeba uważać na ostre kamienie na dnie – łatwo przebić oponę i dętkę!

Ścieżka rowerowa prowadzi dalej w stronę Krempach. Przed samym wjazdem do miejscowości, tuż przy strzelnicy, znajduje się zadaszona wiata MOR (ani nic groźnego, ani „middle of the road” – to tylko Miejsce Obsługi Rowerzystów). Zła wiadomość dla tych, którzy nie uważali i przebili dętkę jest taka, że podręczne narzędzia rowerowe oraz pompka zostały, niestety, trwale sprzątnięte.

Do wsi wjeżdżamy ulicą Tatrzańską. Zanim podążymy właściwą drogą, skręćmy w prawo, w stronę krempaskiego rynku. Wrzecionowaty, o typowym dla spiskiej miejscowości rozdwojeniu dróg, zabudowany po obu stronach. Na środku, obok remizy z wielkim bocianim gniazdem na dachu, stoi najcenniejszy zabytek – kościół parafialny św. Marcina. To trzeci patron świątyni po św. Serwacym i Wszystkich Świętych. Znajdziemy go na obrazie z połowy XVIII wieku w ołtarzu głównym. Wnętrze kościoła jest późnobarokowe i rokokowe – stanowi świetną scenerię dla koncertów muzyki dawnej w ramach festiwalu Barok na Spiszu.

Dominującym elementem kościoła jest wieża z wysoko umieszczonymi oknami, o charakterystycznej i typowej dla Spisza ornamentyce attyki w formie jaskółczego ogona (podobną znajdziemy w pobliskim Frydmanie). Jej szczyt otacza drewniana zadaszona galeryjka obronna, tak zwana czatownia lub – mniej swojsko – hurdycja. Był to również punkt do obserwacji, czy w okolicy nie pojawia się ogień – prawdziwy dopust spiskich wsi z powodu zwartej, drewnianej zabudowy. Krempachy zresztą szczycą się nie tylko swoją gospodarnością, ale i wiekowymi tradycjami przestrzegania przepisów ppoż., co widać w organizacji przestrzennej gospodarstw.

Wracamy na trasę. Zostawiamy po prawej stronie cmentarz i drugi krempaski kościół – pw. św. Walentego – również o wystroju późnobarokowym.

Do Nowej Białej pozostały niecałe 2 kilometry.

Po wjeździe do wsi warto od razu skręcić w lewo, w ulicę Ogrodową. Zaoszczędzimy sobie jazdy drogą, a przede wszystkim zobaczymy słynne spiskie stodoły. Stoją w rzędach w pewnej odległości od domów, właściwie na tyłach gospodarstw na zewnątrz wsi. Drewniane wrota bywają otwarte, może uda się zerknąć do spiskiego obejścia?

Ulica kończy się skrzyżowaniem przy kapliczce. Możemy cofnąć się na chwilę do centrum miejscowości, żeby zobaczyć murowany kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej i kolejny spiski rynek lub, trzymając się szlaku, jechać zgodnie ze znakami w stronę przełomu Białki. Przed nami ostatni kilometr jazdy drogą, którą kiedyś przebiegała granica z Węgrami.

Na mecie czeka drugie najlepsze miejsce na piknik – rezerwat przełomu Białki pomiędzy Skałą Obłazową, od której zaczęliśmy tę wycieczkę, a imponującą Kramnicą. Do samej rzeki nie prowadzi konkretny szlak. Jest kilka dróg, a trafimy na miejsce niezawodnie, kierując się szumem wody. Tablica informacyjna zachęca do wypoczynku wśród białych otoczaków, a odważnych do wspinaczki – na obu skałach wytyczono około 30 tras. Co ciekawe, znajdziemy tu skamieniałości, amonity, reliktową roślinność naskalną, również rośliny alpejskie, które przybyły z nurtem Białki.

Kamienisty brzeg Białki wygląda znajomo – zagrał w wielu filmowych scenach. Zbójnicy ucztowali tu przy baranie, nam może wystarczy lokalny oscypek. Z widokiem na wartką rzekę będzie smakował – jak mawiają Spiszacy – okrutnie!