Żyjemy w epoce energii i trosk o jej pozyskanie, gdyż naturalne zasoby paliw systematycznie się kurczą. Podobne zmartwienia towarzyszyły przedsiębiorcom przed wiekami. Lokalizacja każdej nowej manufaktury wiązała się z koniecznością zapewnienia źródeł energii. Stąd np. huty szkła budowano w miejscach, gdzie tej energii, głównie w postaci drewna, było dużo. Łatwo można sobie wyobrazić krajobraz po kilku latach funkcjonowania takiej huty – budynki manufaktury, magazyny, domy robotników, stajnie, a dalej – odlesione zbocza, miejsca składowania drewna, dymiące stosy węgla drzewnego, ujarzmiona rzeka i wszechobecne błoto. Niby energia odnawialna, ale uszczerbek dla przyrody i bałagan straszne. Polana Trusiówka, która pamięta czasy dawnego przemysłu hutniczego w Gorcach, dziś wygląda spokojniej. Otoczona odrodzoną przyrodą przedstawia raczej uporządkowany styl swojsko-góralsko-turystyczny. I dobrze. Można przyjechać samochodem do bram Parku, zjeść coś przy ognisku w miejscu do tego przeznaczonym, poleżeć na skoszonej trawie. A potem ruszyć dalej, asfaltem, ale już bez samochodu – w górę rzeki.

Idealne miejsce dla tych, co nie mogą się zdecydować i lubią historię. Bo na drugim brzegu rzeki widać tu jak na dłoni historię, która „fałdem się toczy”. Piękna ściana w grube paski odsłonięta przez górski potok prezentuje podręcznikowo tzw. flisz karpacki, czyli naprzemienny układ skał osadowych powstałych na dnie oceanu Tetydy, który (o ironio) miał tu swój północny brzeg. Wody spływające z lądu niosły okruchy skalne różnych rozmiarów – najgrubsze kamyki osadzały się pierwsze, potem opadał piasek, a na końcu najdrobniejszy ił. Po odpowiednim sprasowaniu w warunkach naporu mas wody i kolejnych warstw osadów powstały odpowiednio: zlepieńce (coś jakby sklejony zaprawą żwirek), twarde piaskowce i ciemne łupki. Te ostatnie są nietrwałe – można je bez problemu rozkruszyć w dłoniach. Proces powstawania takich zespołów warstw powtarzał się i dzięki temu możemy dziś oglądać dość regularny skalny przekładaniec. Tym ciekawszy, że w czasach wypiętrzania się Karpat (wystających początkowo ze wspomnianego oceanu), warstwy nie tylko pofałdowały się, ale i przesunęły na północ, dlatego stąpamy po skałach powstałych kilometry stąd. Nie dość, że dno oceanu, to jeszcze po przejściach (przesunięciach)! W czasach powszechnej mobilności warto sobie przypomnieć, że istniała ona na długo przed nami.

Zoo to miejsce, do którego idziemy, żeby zobaczyć słonia. Płacimy za bilet i słoń jest, czeka. A co z dzikimi zwierzętami żyjącymi na wolności, czy też tak można? Owszem, z niektórymi tak. Wczesną wiosną warto pochylić się nad niewielkim sztucznym stawikiem w dolinie Kamienicy w Gorcach, który został wykonany po to, by wzmocnić populację płazów. Dlaczego warto? Bo odnajdziemy w nim ‒ oprócz rojów kijanek, skrzeku, larw owadów ‒ problemy, którym próbują sprostać ludzie zarządzający dzikością natury. Muszą rozstrzygać, czy pozwolić na zmniejszanie się liczby żab, ropuch, kumaków, czy raczej ingerować w ich ekosystem i ratować, budując sztuczne zbiorniki? Remonty dróg gruntowych w Gorcach wyeliminowały z krajobrazu głębokie koleiny i wielkie kałuże, w których wiosną mogły się one rozmnażać, wypadało zatem dać im inne możliwości. Ale zastanówmy się – czy w naturalnym lesie górskim istniały drogi? Może kiedy człowieka tu nie było, nie było też aż tylu płazów? Otacza nas wiele siedlisk, które powstały w interakcji z człowiekiem i bez niego się nie utrzymają. W naszym klimacie niekoszona łąka zarośnie lasem i tyle ją widziano. Znikną łąkowe rośliny, owady i ptaki. Czy chcemy, czy nie, musimy więc w pewnych sytuacjach podtrzymywać przyrodę w stanie wykreowanej lekko bioróżnorodności. I to jest ochrona obrazu zastanego, moment trwającego od wieków dialogu człowieka z przyrodą i z czasem, jak na gorczańskich polanach. Jest jeszcze drugi sposób ochrony procesów przyrodniczych, czyli tego, co dzieje się naturalnie, tworzy się zgodnie z wypadkową sił samej przyrody. Tak można chronić lasy – opuszczone przez człowieka na pewno od tego nie znikną, nie rozpadną się. Daje to efekty czasem zaskakujące, czasem niepokojące, czego dowodzi spór o Puszczę Białowieską. Praktyka pokazuje, że obydwa podejścia się uzupełniają, są potrzebne i podlegają stałej weryfikacji, bo przecież profesjonalnie i z głębokim namysłem chronimy przyrodę od bardzo niedawna.

Miejsce, gdzie być może w 1976 roku przebywał kardynał Karol Wojtyła. Podobno ułożył nawet kamienie, które znajdują się przed wejściem do szałasu. Tuż nad potokiem stoi drewniany budyneczek, schron robotników leśnych, a nieopodal – głaz upamiętniający pobyty „Najznamienitszego Turysty” w Gorcach. To dobre miejsce do rozmyślań nad ludzką potrzebą uobecniania sacrum. Kilka kilometrów dalej, na polanie Turbacza stoi szałas-kaplica, a kilkadziesiąt kilometrów dalej, na Giewoncie, umieszczono monumentalny krzyż. Stawianie fizycznych znaków sakralnych to stary sposób na oswajanie znaczeniowej pustki, a tak tradycyjnie postrzegano kiedyś przyrodę. W staropolszczyźnie puszcza to także pustka. Dziś brzmi miło, obiecuje oddech, uwolnienie, ale kiedyś siły przyrody ziejące z takiej pustki przerażały, były oczywistym zagrożeniem.

Papieżówka to takie miejsce w przestrzeni znaczeń, gdzie narracja intelektualna, ekspercka, przyrodoznawcza i związana z ochroną przyrody (w gruncie rzeczy oświeceniowa, zatem świeżutka) spotyka się z tą natywną, religijną ‒ i przegrywa. Oczywiście to tylko jeden z punktów widzenia – najlepiej więc zobaczyć to miejsce i samemu ocenić.