Warstwa po warstwie. Odkrywanie Olkusza

Duży. „Azjatyckie rozmiary” − miał powiedzieć o nim niemiecki okupant. Dookoła niewysokie XIX-wieczne kamieniczki. Pierwsze wrażenie: przyjemnie. Bonus: przy Rynku jest palarnia kawy oraz kawiarnia. Traficie po zapachu.

Ale najważniejsze jest niewidoczne dla oczu − miał rację poeta (który tu nie był, bywał za to Marek Hłasko na bikiniarskich imprezach w klubie Alabama). O tym, co kryje się pod ziemią, za chwilę − na razie przyjrzyjmy się kamienicom. Wcale takie zwykłe nie są.

Wejście do kamienicy nr 16 to gotycki portal przeniesiony z rozebranego po sąsiedzku kościoła Augustianów (można powiedzieć, że dziewiętnastowieczna jaskółka ruchu zero waste). Portal zrobiono z lokalnego kamienia − to zlepieniec parczewski. Ma charakterystyczny ceglasty kolor i będziemy się tutaj o niego wręcz potykać.

Obok, na rogu pod numerem 20, stoi najstarsza olkuska kamienica, w której podobno zatrzymał się na nocleg król Stefan Batory (ale to niemożliwe, bo nigdy w Olkuszu nie był). Dziś w Batorówce mieści się Muzeum Regionalne PTTK oraz restauracja.

Kolejny portal, tym razem renesansowy, prowadzi do kamienicy Myszkowskich pod numerem 29. W tym miejscu przez przeszklony świetlik można zajrzeć w średniowieczną rzeczywistość: pod budynkiem jest kilka kondygnacji głębokich na 12 metrów piwnic.

Bo Olkusz to warstwy. W poszukiwaniu kruszcu sami mieszkańcy podkopali sobie miasto, przez co budynki pękały i waliły się, więc z nakazu króla korytarze zasypano. Mimo spektakularnej kary, jaką z pewnością było ścięcie na olkuskim rynku, nielegalne szybiki nadal powstawały. Na kolejnych warstwach zawalonych domów i śmieci budowano następne budynki, np. pod dawnym starostwem jest jeszcze dawniejsza mennica królewska. Efekt? Jakiego remontu się tu nie tkną, muszą wołać archeologów.

Podziemna trasa turystyczna in progress.

Tuż przy rynku stoi jeden z najważniejszych zabytków gotyckiej architektury w Małopolsce, widoczny nawet z DK 94.

Najstarsza część kościoła to dzisiejsze prezbiterium, ze wspaniałym ołtarzem, stallami i freskami (na których zobaczymy jedyne zachowane w Polsce wizerunki postaci w strojach górniczych z tamtych czasów). W czasach Kazimierza Wielkiego kościół rozbudowano − powstały trzy równej wysokości nawy, potem dobudowano kilka kaplic. Na początku XX w. na fundamentach jednej z baszt miejskich wzniesiono neogotycką dzwonnicę, która dzięki użytym materiałom (cegła i oczywiście zlepieniec parczewski) nie odróżnia się od wczesnogotyckiej świątyni.

Dzięki wydobywanym kruszcom olkuskich mieszczan stać było na naprawdę bogatą świątynię. Najważniejszy zabytek to gotycki poliptyk z końca XV w. namalowany przez przyjaciela Wita Stwosza, jeden z czterech takich ołtarzy w Polsce. Niezwykła jest również XVI-wieczna ołowiana chrzcielnica oraz półtorametrowy srebrny krzyż gwarków (pośród wielu wyjątkowych zabytków warto poszukać też tych nieoczywistych, jak bogato zdobiona późnorenesansowa ambona, na której można dostrzec rzadkość w kościele katolickim − nagie piersi kariatyd).

Nieopodal znajdziemy pozostałości olkuskiego systemu obronnego − basztę i fragment murów miejskich. Część naziemna to rekonstrukcja, jednak już tak wiekowa, że poddano ją renowacji.

Bazylika i jej otoczenie świetnie wyglądają po zmroku − Olkusz zdobył tytuł Świetlnej Stolicy Małopolski 2018.

Początek XVII wieku, w Polsce panuje Zygmunt III Waza. Ambitni olkuscy rajcy jeszcze nie wiedzą, że zbliża się kres świetności ich miasta. Złoża srebra i ołowiu są na wyczerpaniu, a w niedalekiej przyszłości nadciągnie potop szwedzki, który przypieczętuje upadek miasta.

Ale na razie olkuskie dzieci spokojnie śpią − jak chce plotka − w srebrnych kołyskach, a miasto śni swój sen o wielkości. Do Olkusza, na zaproszenie miasta, przyjeżdża Hans Hummel, wybitny organmistrz z Norymbergi. Za niebagatelną sumę 1000 florenów (można było za to wtedy kupić mniej więcej 500 koni pod wierzch) ma zbudować organy, które swoją świetnością przyćmią Kraków. Mistrz pracuje nad instrumentem przez 13 lat. Pewnego dnia z rusztowania spada jego syn. Przypomina o tym epitafium pod chórem i nie jest to ostatnia informacja o śmierci w tym kościele (klątwa?). Złamany tragedią Hummel wyjeżdża (ucieka?) do spiskiej Lewoczy. Ciągną się jednak za nim stare sprawy, grozi mu sąd za niewywiązywanie się z umów. Nie wytrzymuje presji − spada (skacze?) z rusztowania i ponosi śmierć na miejscu. Organy − zarówno te w Olkuszu, jak i te w Lewoczy − kończy jego uczeń Jan Nitrowski.

Bieda, która dotknęła miasto, paradoksalnie uratowała organy. Zachowały oryginalny mechanizm i piszczałki, bo miasta nie było stać na ich wymianę. Przetrwały niemal niezmienione i jako takie uważane są za jedne z najstarszych w Europie. Można na nich wykonywać tylko muzykę renesansową i wczesnobarokową − usłyszymy więc dokładnie takie dźwięki, jakich słuchali olkuszanie 400 lat temu. Jednak dla tych, którzy uważają, że jeśli organy to wyłącznie Toccata i Fuga d-moll Bacha, może to być niełatwe doświadczenie.

Po kilku latach gruntownej renowacji organy wróciły na swoje miejsce. Zostało to niejako przypieczętowane przez Pocztę Polską okolicznościowym znaczkiem.

To pierwsze w bazylice, co wzbudza ciekawość i/lub zdziwienie. Potężne ośmioboczne filary podtrzymujące nawy świątyni w całości pokryte są ponad setką wizerunków świętych i nieświętych z przynależnymi im atrybutami (na szczęście dla nieobytych z żywotami świętych to wersja z podpisami).

Wykonane zostały metodą sgraffito − to technika polegająca z grubsza na nakładaniu i zeskrobywaniu tynku. Wielbiciele tej stylistyki będą zachwyceni, będą chodzić między filarami i odkrywać kolejnego brodatego albo ciemnoskórego proroka o wyglądzie fakira na diecie.

To, co najbardziej zachwyca, to oszczędna forma i surowe piękno. Postacie zostały narysowane najprościej jak to możliwe − kilkoma kreskami. Zarówno ich szaty (jeśli je mają), jak i przestrzeń pomiędzy nimi wypełniają figury geometryczne, kropki, kreski. Ciepła brązowo-miodowa tonacja i chropowatość tynku przenoszą nas w czasy neolitycznych malowideł ściennych − nie ma patosu, cierpienia, okrucieństwa, żadnego złota ani srebra. Dzięki temu święci (i nieświęci) są bliscy dziecięcej wyobraźni i wrażliwości: Augustyn w okularach, uśmiechnięta Jadwiga na obcasach, ascetycznie szczupły Sebastian najeżony wprawdzie strzałami, ale przypominającymi raczej harcerskie strzałki z gry w podchody.

Autor koncepcji to wybitny konserwator zabytków Józef Edward Dutkiewicz. Był zwolennikiem wprowadzania do zabytkowych wnętrz elementów współczesnej dekoracji, a więc − śmiało dodajmy − artystą kontrowersyjnym. Dziś miałby trudno, chodziły nawet pogłoski o pomyśle zamalowania polichromii.

W 1968 r. podczas pracy w kościele profesor spadł z rusztowania i zginął na miejscu (klątwa?) − stąd drugie epitafium.

Kto to w ogóle jest ten Wołkowski (1902−1986)? Dwie opcje: 1° artysta plastyk używający do wyrobu swoich mebli wikliny, trzciny, słomy, sznurków, drewna i piór, przez wiele lat współpracujący z Cepelią, 2° Jeden z najwybitniejszych designerów XX w., prekursor nurtu eko, używający do swoich prac materiałów modularnych, nazywany Michałem Aniołem wikliny.

To oczywiście ta sama osoba.

Dziwak. Z warszawskiego mieszkania zrobił autorskie muzeum, do którego nikogo nie zapraszał. Doskonałość odnalazł w wyższej matematyce. Chodził bez skarpetek. Zabiegał o ochronę praw autorskich swoich dzieł. Nie brał jeńców, nie zostawił uczniów.

Ale po pierwsze i najważniejsze: wyrzućmy z głowy skojarzenie „wiklina − koszyk grzybiarza”. Wołkowski opanował materiał do perfekcji, a niezwykle nowoczesne meble jego projektu zamawiały dwory królewskie. Każdą rzecz pokazaną w tych kilku salach − Komplet Kwiatowy, Ślimaki, Koziołki, krzesełka dziecięce do przedszkoli z serii Literki, Płaczącą Joasię − absolutnie każdą pragnęłoby się mieć u siebie. Ale czy krzesła aby wygodne? Artysta studiował anatomię, żeby były.

Przyjrzyjmy się też strojeńcom polskim − arrasom ze sznurka (lub wariacji na temat makatek i kilimów), których − uwaga! − podstawą jest wzór matematyczny. Miały współtworzyć nastrój niebanalnych wnętrz.

Wołkowski stworzył nawet koncepcję mieszkania poetyckiego, które miało pomóc człowiekowi przeżyć brak natury. Nie znoszę monotonii cywilizacji technicznej, standardu produkcji przemysłowej. W przyrodzie istnieje nieskończona różnorodność, a w niej wielka harmonia − brzmi współcześnie, prawda?

Słowa klucze: medycyna i Afryka. Państwo Szczygłowie pracowali na Czarnym Lądzie „w służbie czarnych ekscelencji” (tytuł książki doktora) jako lekarze przez wiele lat. Zafascynowani „tajemniczymi obliczami Afryki” (jw.) zgromadzili sporą kolekcję. W latach 70. swoje zbiory podarowali Towarzystwu Przyjaciół Ziemi Olkuskiej − to trzon dzisiejszej ekspozycji.

Co zobaczymy? Broń, stroje, ozdoby, biżuterię, instrumenty muzyczne, tkaniny, fajki, fetysze, jest też skóra 4-metrowego pytona. Wszystko autentyki. Ekspozycja w dawnym stylu − manekiny, gablotki (na szczęście nikt nie śledzi nas wzrokiem z kąta).

Najciekawsze są rytualne maski: twarzowe z totemicznym zwierzęciem we fryzurze (trochę przypominające misia na skalę naszych możliwości), hełmowe z imponującymi rogami (marzenie wikinga) oraz kapeluszowe (abstrakcyjne, o geometrycznych wzorach). Są również te wykorzystywane przez tajne stowarzyszenia do ceremonii inicjacji.

Podobno maski oderwane od tancerza są niczym − to człowiek w masce jest duchem z zaświatów. Patrząc na nie trudno jednak opędzić się od myśli, że cienie demonów nadal w nich żyją. Mają w sobie coś niepokojącego, nieznanego, jakby ślady klątwy z filmów o Indianie Jonesie.

Bonus: oba muzea są w tym samym budynku − pięknie wyremontowanym dworku Machnickich. Mieści się tu także Galeria Małopolskiego BWA (jeszcze się mieści − trwa konflikt galerii z miastem) oraz Kolekcja Minerałów Ziemi Olkuskiej i Skamieniałości Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Z powodu remontu magistratu można tu wziąć ślub. Warto też zajrzeć do ogrodu.

Kim był gwarek? Wbrew nazwie to nie sympatyczny skrzat opowiadający legendy o skarbie w kopalni, nie jest to też po prostu górnik.

Wróćmy do czasów piastowskich: wnętrze ziemi, kryjące sól i kruszec, należało wyłącznie do króla (sprytne i zapobiegliwe), nawet jeżeli powierzchnią zawiadywał ktoś inny. Tylko monarcha mógł upoważnić do użytkowania kopalni za 10% zysku, a w przypadku złóż olkuskich miał też pierwszeństwo w zakupie wytopionego srebra i ołowiu „po cenie sprawiedliwej” (załóżmy, że hurtowej). Przywilej ten nadawał nie prywatnym osobom, tylko spółkom − nazywanym z niemieckiego „gwarectwami”. Pochodzący z różnych stanów gwarkowie (dziś nazwalibyśmy ich biznesmenami), wspólnie ponosili koszty funkcjonowania kopalni.

Ślady obecności gwarków znajdziemy w całym Olkuszu. O tym dziedzictwie dodatkowo ma przypominać 18 rzeźb gwarków rozmieszczonych na ulicach miasta. Sympatyczne, niewysokie postacie w tradycyjnych szatach z kapturami kojarzą się oczywiście z wrocławskimi krasnalami i chociaż są absolutną nowością, poprzez pokrycie ich patyną uzyskano wrażenie, jakby były tu od dawna. Stoją w nieprzypadkowych miejscach (na postumentach oczywiście ze zlepieńca parczewskiego), tworząc przez swoje atrybuty ścieżkę edukacyjno-historyczną. Każdy opowiada inny fragment historii Srebrnego Miasta − na przykład gwarek siedzący przy dawnej mennicy królewskiej wybija monety, których kopie dodatkowo zatopiono w chodniku (w czasach Batorego olkuska mennica produkowała ponad połowę wybijanych w Polsce monet, głównie trojaków − o wartości 3 groszy, z wizerunkiem monarchy na awersie).

Znajdź je wszystkie! Niech diabeł z legendy nie brukuje piekła dobrymi chęciami na promocję Srebrnego Miasta…