Bezgranicznie wierzę, że Trójkąt Trzech Cesarzy to najlepszy wybór na początek takiej wycieczki. Teoretycznie nie zobaczymy tam niczego ciekawego, ale za to naocznie przekonamy się, jak sztucznym tworem są granice ustalane na kongresach. W tym bowiem miejscu, w latach 1846–1915, zbiegały się granice trzech cesarstw: Austrii, Prus i Rosji (innymi słowy: z granicznych słupów trzy różne czarne orły kontrolowały tę samą wodę). Stojąc na wysokim brzegu wyraźnie zobaczymy, jak dwie rzeki – Biała i Czarna Przemsza – łączą się w trzecią – Przemszę. Tworzą unikatowy zakątek, z powodu kalki językowej z niemieckiego błędnie nazwany „trójkątem”. Miejsce upamiętnia obelisk odsłonięty w dniu wejścia Polski do Unii Europejskiej i jest on świadectwem dumy, że „wspólnie budujemy Europę bez granic”.

Właśnie to specyficzne usytuowania trójstyku zdecydowało o jego niepowtarzalnym charakterze. Przekraczały tu granice tłumy ludzi, a w 1897 roku padł rekord – 1.200.000 osób. Dlaczego aż tyle?

Powód oczywisty: znaczne różnice w cenach towarów i usług pomiędzy imperiami oraz ruch bezwizowy dla mieszkańców strefy przygranicznej. Powód mniej oczywisty: rozwijająca się masowa turystyka. W połowie XIX wieku Mysłowice (należące do Cesarstwa Niemieckiego) stały się ważnym międzynarodowym węzłem kolejowym – można było tu dotrzeć z całej Europy. Z dworca szeroką promenadą docierano nad Przemszę, pływano po rzece barkami i parostatkami (nawet do Krakowa), podziwiano wspaniałe widoki z dwudziestometrowej, nieistniejącej już kamiennej wieży Bismarcka. Świetna infrastruktura turystyczna pozwalała miło spędzać czas, ale i obserwować kontrasty pomiędzy statusem życia mieszkańców tak zróżnicowanych gospodarczo krajów.

Jedną z większych atrakcji była możliwość zakupu i wysłania kart pocztowych ofrankowanych we wszystkich trzech państwach. Ze względu na różnice w kalendarzu juliańskim (obowiązującym w Rosji do roku 1917) i gregoriańskim (przyjęty przez całą Europę w XVI wieku), daty umieszczone na stemplach austriackim i niemieckim różniły się o kilkanaście dni od tej, jaka widniała na stemplu rosyjskim. Wiele takich kart zachowało się do dzisiaj.

Obecnie tylko teren trójstyku dostępny od strony Sosnowca poddawany jest rewitalizacji. Prócz obelisku i tablic informacyjnych znajduje się tam przystań kajakowa i wiata turystyczna z miejscem na ognisko oraz widokiem na stary most kolejowy nad Przemszą (który, nawiasem mówiąc, już wkrótce przestanie istnieć).

Może warto zacząć poznawać historię miasta od korzeni – od węgla kamiennego? Bogate zasoby odkryto tu na początku XIX wieku i to właśnie „czarne złoto” było siłą napędową rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego regionu, nazwanego później Zagłębiem Dąbrowskim. Pierwsze zakłady górnicze powstały w Sielcu, obecnie centralnej dzielnicy Sosnowca. Dzisiaj to rozdział zamknięty: eksploatację złóż w kopalni „Sosnowiec”, jednej z najstarszych w Zagłębiu, zakończono w 1997 roku. Jej losy – zmiany nazw, właścicieli, statusu, sytuacji robotników – doskonale odzwierciedlają przemiany całego regionu. Przypomina o tym tablica z historycznym zdjęciem kopalni, z której została tylko wieża szybu „Anna”. Dziś jest częścią jednego z największych w kraju, nowoczesnego Centrum Wspinaczkowego Poziom 450. Nazwa nawiązuje do głębokości zasypanego już szybu kopalni. Można tu uprawiać wspinaczkę również bez użycia asekuracji liną czy bouldering (czyli tzw. głazownictwo); są też sektory dla tych, którzy walczą z lękiem wysokości – jest więc okazja, by sprawdzić granice swoich możliwości!

Dla sosnowieckich kopalni lata 70. były momentem kulminacyjnego wydobycia, a jednocześnie początkiem upadku, gdy dotarto do granic tego, co opłacalne. Koniecznie trzeba zajrzeć do znajdującego się nieopodal przejścia podziemnego, biegnącego pod ulicą Narutowicza w stronę osiedla mieszkaniowego. Powstało w momencie prosperity, ale i dziś – świeżo odnowione – cieszy oko, jest jak wejście przez króliczą norę do świata estetyki PRL-u. Wyjątkową fotogeniczność zawdzięcza barwnym mozaikom zagłębiowskiego artysty – Tadeusza Drążkiewicza, który przez 30 lat był plastykiem w kopalni „Sosnowiec”. Zaplanowano je w taki sposób, by górnik idąc do pracy w kopalni widział mozaikę „Geneza” –  motywy kwiatów, roślin, skamieniałości i karboński las z pokładami węgla, a wracając do domu – kompozycję „Wolne ptaki”. Ściany boczne tunelu wysadzane są tłuczonym białym porcelitem: fragmentami talerzy, kubków i filiżanek. Nic dodać, nic ująć.

Park Sielecki to jeden z wielu zachowanych w Sosnowcu parków zakładanych przy rezydencjach przemysłowców. Nie stanowił granicy między światem fabrykantów a robotników, był ogólnie dostępny. Jest zabytkowy, ponieważ średni wiek drzew wynosi około sto lat, a 12 drzew jest pomnikami przyrody, ale to nie te zabytki były powodem jego popularności.

Otóż niedawno zadano sosnowiczanom pytanie: „Gdyby to od Was zależało, który budynek, miejsce, symbol związany z Sosnowcem – a zniszczony, wyburzony – mógł wrócić na mapę miasta, to byłby to….”.

Dwa pierwsze miejsca zajęły obiekty powstałe w latach 60. XX wieku właśnie w tym parku: wybudowany na skarpie Czarnej Przemszy amfiteatr oraz Pomnik Czynu Rewolucyjnego. Zaprojektowali go wybitni krakowscy twórcy: Witold Cęckiewicz oraz Helena i Roman Husarscy, składał się z bryły o nieregularnych kształtach i strzelistego obelisku o wysokości 56 metrów, zbudowanego ze stalowych rur (ciekawych zgłębienia tematu odsyłamy na trasę poświęconą krakowskiej mozaice). Wrósł w krajobraz, przez ponad 20 lat był symbolem i wizytówką miasta. Pod pomnikiem gościło wielu zagranicznych przywódców, m.in. Fidel Castro podczas jednego z pochodów pierwszomajowych. Obiekt ten w pierwotnym założeniu miał upamiętniać powstańców śląskich, zaś dopiero potem sosnowieckich rewolucjonistów poległych w 1905 roku w walce z carską władzą i fabrykantami. Ówczesne władze odsłaniając go w 50. rocznicę rewolucji październikowej przesunęły granice rozumienia słowa „socjalizm”, więc pomnik, jako komunistyczny relikt, musiał (?) zniknąć.

Na krańcu parku znajduje się najstarszy obiekt w mieście, którego początki tkwią jeszcze w średniowieczu – Zamek Sielecki. Dzisiejszy warowny kształt zawdzięcza rodzinie Renardów, dzięki którym powstał również park i do których należała wspomniana wcześniej kopalnia. Obecnie to prężnie działające Sosnowieckie Centrum Sztuki, organizujące rozmaite wystawy, warsztaty czy koncerty.

Heinrich Dietel pochodził z rodziny saksońskich przemysłowców i przybył do Sosnowca na zaproszenie cara pod koniec XIX wieku. Założył nowoczesną przędzalnię wełny czesankowej – pierwszą nie tylko w Kongresówce, ale i w całym Cesarstwie Rosyjskim. Dzięki intratnym zamówieniom na mundury dla wojska szybko został „królem wełny”. Zdobytą fortunę inwestował w fabryki, budynki użyteczności publicznej, świątynie różnych wyznań i – naturalnie – w bliższą ciału koszulę, czyli w rodzinny dom.

Pałac, ponieważ przemysłowiec miał nie tylko pieniądze, ale i fantazję, był sztandarowym przykładem budynku „we wszystkich stylach”. Nie oparł się żarnom historii XX wieku (kryzys, zastaw pod kredyt, wojna, wandalizm, nacjonalizacja, dewastacja, ruina), ale dzięki samozaparciu nowych właścicieli od trzech dekad przywracana jest mu dawna świetność. O tym, co oryginalne, a co zrekonstruowane i w jakich bólach przebiega taki proces, dowiemy się od przewodnika (jednocześnie kustosza oraz dobrego ducha pałacu).

Zwiedzanie rozpoczyna się od dwukondygnacyjnej sali balowej, a następnie obejmuje kolejne pomieszczenia, inspirowane stylami różnych epok. Każde z nich jest warte uwagi ze względu na zachwycające detale: sztukaterie, drewniane boazerie, parkiety, witraże czy coś tak banalnego, jak obudowy kaloryferów. Pokój fajkowy, imponująca jadalnia z dekoracją nawiązującą do malarstwa holenderskiego z Delft czy gabinet secesyjny robią ogromne wrażenie, ale tylko jedno miejsce wzbudza wręcz fotograficzny szał – łazienka! A właściwie – powiedzmy to sobie szczerze – pokój kąpielowy o powierzchni sporej kawalerki. Centralne miejsce zajmuje wpuszczona w podłogę wanna w stylu rzymskim, a w zasadzie basen wyłożony kafelkami z motywami fauny i flory morskiej oraz stworzeń mitologicznych. Wyposażeniem dorównuje współczesnemu jacuzzi: prysznic, krany, dysze. Wnętrze łazienki do połowy wysokości wyłożone jest ceramiczną lamperią, do tego dodajmy stiuki, witraże, posadzka… Jej uroda jest absolutnie wyjątkowa, wykorzystano ją w niejednym filmie i na niejednym weselu.

Dawniej pałac był otoczony neoromantycznym parkiem ze sztucznymi grotami, jeziorami i wzgórzami. W tym, co z niego zostało, można poszukać wyjątkowego drzewa – Bursztynowej Damy. To sosna rumelijska, rzadki u nas gość przywieziony z Grecji (ogrodnik dostał wolną rękę i zaczął planowanie zieleni od podróży zagranicznej).

W XIX wieku pojawienie się kolei to jak koncesja na rozwój. Pierwszą linią kolejową na ziemiach Kongresówki i drugą w Imperium Rosyjskim była Droga Żelazna Warszawsko-Wiedeńska. Połączyła Warszawę z osadą Granica (obecnie Maczki, dzielnica Sosnowca), leżącą tuż przy granicy z Austrią. Kilka lat później, w ramach łączenia tej linii i Kolei Górnośląskiej, w ówczesnej wsi Sosnowice powstała nowa stacja z neoklasycystycznym dworcem, wzorowanym na projekcie gmachu Dworca Wiedeńskiego w Warszawie.

Trwający kilka lat remont budynku i modernizacja przestrzeni wokół dworca właśnie zbliżają się do końca. W jego bezpośrednim sąsiedztwie znajdziemy nie tylko pomnik światowej sławy tenora Jana Kiepury – chłopaka z Sosnowca, ale i kilka punktów czterech tras spacerowo-historycznych (a właściwie herstorycznych) Zagłębiowskiego Szlaku Kobiet. Stacja Sosnowiec. Głównym zadaniem tej inicjatywy jest przywrócenie pamięci o kobietach, które na terenie Sosnowca zostawiły swoje ślady – tworzyły, działały, organizowały pomoc dla ubogich, zakładały pierwsze szkoły, szpitale, biblioteki. Trasę „A” (artystki i aktorki) otwiera Pola Negri, która jako jedyna Polka stała się prawdziwą gwiazdą Hollywood. Jej iście filmowa historia miłosna zaczęła się właśnie na sosnowieckim dworcu…

Pewnego zimowego dnia młodziutka, lecz już sławna Pola Negri podróżowała koleją z Warszawy do Berlina. Był rok 1919, trwało powstanie wielkopolskie i jedyne połączenie z Berlinem wiodło przez Sosnowiec. Aktorka miała ze sobą taśmę filmową z kopią swojego debiutanckiego filmu pt. „Niewolnica zmysłów” i z tego powodu została zatrzymana na granicy pod zarzutem przemytu. Trafiła przed oblicze komendanta policji, podporucznika Eugeniusza Dąmbskiego. Przystojny hrabia nieporozumienie ze zjawiskową aktorką wyjaśnił na obiedzie w restauracji. Zaiskrzyło! Spotkali się jeszcze raz, w Warszawie, wymienili pocałunek. Miłość przeszła w tryb korespondencji, tą drogą doszło do oświadczyn (przyjętych po trzykroć). I tak artystka kinematograficzna została sosnowiecką hrabiną. Mieszkała tu kilka miesięcy, ale szybko stało się jasne, że to pomyłka…

Tę oraz inne historie znajdziemy na specjalnych instalacjach – przezroczystych, dwustronnych billboardach z biogramem i zdjęciem naturalnej wielkości z jednej strony oraz informacją o związkach danej osoby z Sosnowcem – z drugiej.

Świątynia powstała zanim jeszcze Sosnowiec otrzymał prawa miejskie. Pretekstem do uzyskania pozwolenia na budowę była oficjalna chęć wzniesienia wotum dziękczynnego za ocalenie cara Aleksandra III z zamachu w katastrofie kolejowej, faktycznie powiązana była z intensywnym rozwojem przemysłowym Zagłębia oraz brakiem odpowiednio dużego kościoła parafialnego. Dzięki wysiłkom ówczesnego proboszcza we wsi, jaką były wówczas Sosnowice, udało się wznieść monumentalną neoromańską budowlę. To tu stanęła przed ołtarzem Pola Negri, w archiwum kościelnym do dziś znajduje się akt ślubu podpisany „Apolonia hr. Dąmbska-Chałupiec”.

Wnętrze zaskakuje feerią barw, jest szczelnie pokryte kolorem jak… skrzynia krakowska. Skojarzenie jak najbardziej na miejscu – autorami polichromii są Włodzimierz Tetmajera i Henryk Uziembło, artyści malarze z Krakowa. Podobno Tetmajer nie chciał przyjąć zlecenia. Czas był niespokojny, sytuacja napięta do ostatecznych granic, rewolucyjna (prace nad polichromią trwały od 1904 do 1906 roku), co skutkowało niejednokrotnym przedostawaniem się artystów do pracy przez zieloną granicę.

Ich podpisy widnieją w kruchcie, pod inskrypcją będącą kluczem do zrozumienia intencji twórców kościoła, który „…malowaniem ozdobiony został ku Bożej chwale i tej Rzeczypospolitej nieszczęśliwej wspomożeniu dla dźwignięcia serc wszystkich Polaków ozdobiona świątynia niechaj będzie przybytkiem wiary w sprawiedliwość Bożą”. Natężenie treści patriotycznych dorównuje religijnym. To w zasadzie malowany wykład o historii Polski w woalu tematyki religijnej. Kamuflaż dla carskiej cenzury: gołębica, symbol Ducha Świętego, przeobraża się w białego orła, pokłon Dzieciątku składają konkretni trzej polscy królowie: Kazimierz Wielki, Stefan Batory  i Jan III Sobieski. Jest bardzo młodopolsko, bardzo ludowo – w scenie chrztu Polski Dąbrówka ma na sobie chustę i sznur z czerwonych korali, zaś Mieszko I przepasany jest pasem krakowskim. Jakkolwiek by oceniać walory ideowo-artystyczne, to należy pamiętać gdzie i kiedy te dekoracje powstały. W tym sensie na terenie dawnego zaboru rosyjskiego to dzieło unikatowe.

W latach 30. wnętrze kościoła nasyciło się dodatkowymi barwami dzięki witrażom z Krakowskiego Zakładu Witrażów S.G. Żeleński. Jeden z nich poświęcony jest pamięci twórcy firmy – Stanisława, poległego w czasie I wojny światowej.

O sosnowieckiej katedrze stało się głośno w 2014 roku przez tragiczny pożar dachu. Strażacy gasili ogień przez 18 godzin, bo próbując ocalić cenne polichromie, starali się używać jak najmniej wody. Mimo to zostały poważnie uszkodzone, usuwanie skutków pożaru wciąż trwa.

Ostatni punkt wycieczki to pałac kolejnego ważnego sosnowieckiego przemysłowca – członka rodziny Schoenów, potentatów tekstylnych. Obecnie mieści się tu sala ślubów oraz niezwykle ważna instytucja kultury – Muzeum w Sosnowcu, skupiające swoją działalność na budowaniu lokalnej tożsamości i zachowaniu dziedzictwa kulturowego Zagłębia. Organizowane tu wystawy, prelekcje czy spotkania artystyczne pokazują jego odrębność i specyfikę. wynikającą z nadgranicznego położenia, przynależności państwowej, rozwoju przemysłu, wielokulturowości.

Muzeum dysponuje dwiema wyjątkowymi kolekcjami: filokartystyczną (czyli dawnych pocztówek) oraz szkła użytkowego, artystycznego i unikatowego (niemającą sobie równych pod względem ilości i jakości). W zbiorach znajdują się wzory z okresu od połowy XIX wieku do dziś. Trzon kolekcji stanowią prace wszystkich znaczących polskich projektantów, którzy wprzęgnięci w machinę przemysłu szklarskiego tworzyli wybitne, na wskroś nowoczesne projekty. Kolekcja jest systematycznie powiększana – ostatnio muzeum udało się pozyskać eksponaty wzorcowe z likwidowanych hut szkła „Zawiercie” w Dąbrowie Górniczej oraz „Irena” w Inowrocławiu.

Na wystawie stałej zobaczymy m.in. klasyki polskiego wzornictwa Jana Sylwestra Drosta: spektakularny, obwiedziony niby-koralikami przypominającymi małe planety komplet Radiant czy otoczone ażurową opaską naczynia linii Diatret. W muzealnym sklepie można nabyć świetne publikacje dotyczące szkła użytkowego i warto to zrobić choćby po to, by nie pozbyć się z domu peerelowskich „kryształów dla ubogich”, będących dziś niezwykle cennym szkłem kolekcjonerskim.

Pałac jest otoczony zabytkowym parkiem, w którym rosną m.in. lipy, akacje i nawłoć, dzięki czemu na pałacowym tarasie mogły zamieszkać… pszczoły. Sosnowiec dołączył do czterech europejskich miast, które przystąpiły do projektu BeePathNet – Pszczela Ścieżka, mającego na celu ochronę pszczół miodnych i innych owadów zapylających. Pasieka składa się z czterech uli, w których mieszka ok. 200 tys. pszczół, a miód jest serwowany w muzealnej kawiarni do herbaty.

W stolicy Zagłębia nie brakuje perełek – miejsc atrakcyjnych turystycznie, przyrodniczo oraz kulturowo. To one powinny stać się wizytówką miasta, określać jego tożsamość, która od lat ma niewiele wspólnego z przemysłowym dziedzictwem regionu. Łatwo powtarzać dowcipy. Trudniej zmienić coś na lepsze. Sprawdźcie sami, jak Sosnowiec stara się wyjść poza granice stereotypowego myślenia o nim.