Oszwyancim, Oszpicin, Auszwica – różne oblicza Miasta Pokoju

Pierwszy dworzec powstał tu już w połowie XIX wieku i był częścią ważnego węzła kolejowego: z Oświęcimia można było dojechać do Wiednia, Krakowa Podgórza i przez Katowice do Wrocławia, krótko mówiąc – zarówno do Austrii, jak i do Prus. Kolej żelazna to oczywiście impuls do rozwoju przemysłu, ale w przypadku Oświęcimia stało się coś jeszcze – przez specyficzne położenie u zbiegu granic zaborów miasto odegrało fundamentalną rolę w fali emigracyjnej przełomu wieków. Z oświęcimskiej stacji emigranci jechali koleją najpierw do Hamburga lub Bremy, skąd statkami płynęli dalej do Nowego Jorku bądź Buenos Aires. To tu powstało „pierwsze koncesyonowane Biuro Podróży i Spedycyjne” Zofii Biesiadeckiej, organizujące wyjazdy „za chlebem” (na ile ten proceder był uczciwy i dlaczego Polska żyła „procesem wadowickim”, dowiemy się później, w muzeum). Dla przybywających tłumnie mieszkańców Galicji powstało całe osiedle, tzw. „osada barakowa”, która mogła pomieścić kilkanaście tysięcy ludzi. Te fakty zaważyły na przyszłości miasta.

Dworzec z lat PRL-u, powstały w wyniku gruntownej modernizacji poprzedniego, nie wytrzymał próby czasu i został zastąpiony przez tzw. Innowacyjny Dworzec Systemowy – zoptymalizowany, ustandaryzowany, kompaktowy pawilon. Budynki tego typu pełnią tylko funkcje, które są niezbędne w danym miejscu, zatem stanowią przeciwieństwo dworców połączonych z galeriami handlowymi. W Oświęcimiu jest to niski stalowoszary budynek z wieżą zegarową, mieszczący poczekalnię, kasy, toalety, pocztę i kilka lokali komercyjnych. To, co go wyróżnia, to wielkoformatowa mozaika autorstwa Kazimierza Gąsiorowskiego z lat 60., przeniesiona z holu dawnego dworca. Powstała w małopolskiej spółdzielni „Kamionka” w Łysej Górze z kamieni i grudek szklanych, składa się z dwóch części: żywszej (karmin, ugry) i spokojniejszej (beż, biel, czerń). Ale niech nie zmyli nas niewielki rozmiar jej elementów – przeniesienie jej do nowej lokalizacji stanowiło prawdziwe wyzwanie techniczne i logistyczne. Całość ważyła prawie sto ton! Żywą reinterpretacją mozaiki jest przemyślnie skomponowana zieleń miejska – układ roślin powtarza motywy abstrakcyjnej kompozycji.

Dlaczego startujemy z tego miejsca? Bo to najlepszy nowy budynek użyteczności publicznej województwa małopolskiego 2021 roku, a to, co nas czeka w mieście, również powstało na przestrzeni ostatniej dekady. Oświęcim dotrzymuje kroku nowoczesności!

Losy położonego na wzgórzu nad rzeką Sołą zamku nie odbiegają od normy: zburzony, odbudowany, spalony, zdobyty, zniszczony, zrujnowany, zalany, odnowiony. W jego tkance widoczne są zmiany i przebudowy, nie udaje niczego, czym nie jest. Pełnił przeróżne funkcje, a od 2010 roku w wyremontowanych wnętrzach działa Muzeum Zamek. Jego misją jest popularyzacja dziedzictwa regionu i dziejów miasta, które było stolicą odrębnego państwa – księstwa oświęcimskiego, a jego arcyciekawa osiemsetletnia historia wciąż pozostaje w cieniu KL Auschwitz-Birkenau.

Parter – tradycyjne otwarcie tematu ekspozycją archeologiczną: ceramika, unikatowe monety, zabawny konik (który mógł być uchwytem lub zabawką), typowa dla średniowiecza cegła palcówka (z liniami wyżłobionymi przez palce ówczesnego rzemieślnika), miecze, narzędzia. Druga część to interaktywna wystawa „W królewskim mieście Oświęcimiu”, dokumentująca życie mieszkańców od okresu autonomii galicyjskiej aż do wybuchu II wojny światowej. Oprócz replik dawnej apteki czy poczty znajdziemy tam eksponaty sportowe, szkolne, dokumenty działających tu przedsiębiorców oraz stół multimedialny z archiwalnymi pocztówkami.

Na piętrze odtworzono typowe pomieszczenia mieszczańskiego domu: salon, gabinet, kuchnię, pokój dziecinny (z lalką z masy papierowej z końca XIX wieku, wózeczkiem dla lalek i nocnikiem). Dzięki eksponatom codzienność przodków staje się bardziej namacalna, inspirująca do wspomnień czy własnych poszukiwań. Co prano na szklanej tarze? Czy regulowana ławeczka do domowej nauki byłaby użyteczna i dzisiaj, przy zdalnym nauczaniu? Czym były „piększydła”? Dlaczego zastawa do ponczu ze szkła uranowego świetnie nadawałaby się na techno party? (Odpowiedź na ostatnie pytanie brzmi: ponieważ szkło uranowe w świetle UV wykazuje zdolności fluorescencyjne). Poncz jest zresztą ważnym bohaterem ekspozycji: w zasobach muzeum są i ręcznie spisana receptura, i etykiety lokalnego „Bordeaux Punsch” od Jakóba Haberfelda. Spotkamy tu również oświęcimian we własnej osobie – utrwalonych na nagraniach oraz fotografiach, z którymi świetnie komponuje się wyglądający bardzo stylowo (wręcz dizajnersko) męski rower szosowy „Janus” z roku 1935.

Wieża oświęcimskiego zamku jest najstarszą budowlą w mieście. Wzniesiono ją z cegły (spróbujmy dostrzec „palcówki”), a nie, jak inne wieże z tego okresu, z kamienia. Pomyślano ją jako „ratunek ostatniej szansy” – jedyne wejście było dziesięć metrów nad ziemią, dostępne po drabinie lub drewnianych schodach. Niższe kondygnacje, jak w innych wieżach z tego okresu, zajmował loch.

Po pokonaniu dziewięćdziesięciu ośmiu stopni czeka nagroda: spektakularne widoki na miasto i rzekę, a w szerszej perspektywie na Śląsk i Małopolskę. Wielkie brawa za szyby w oknach: po pierwsze – zdjęć nie zniekształcają kraty ani siatki, po drugie – nie wieje.

Najnowsza atrakcja zamku to Interaktywna Trasa Historyczna – „Gra o Niepodległą”. Powstała w dwóch tunelach pod zamkiem: ceglanym poaustriackim (z czasów zaborów) i żelbetowym poniemieckim (z czasów okupacji). Rada: zmarzluchy niech wezmą ciepłą odzież i odpowiednie obuwie, wysocy niech zostawią kapelusze w domu!

Trasa zaczyna się od filmu w pomieszczeniu muzealnym zaaranżowanym na okopy z czasów I wojny światowej. Uczestnicy wcielają się w rolę rekruta z Oświęcimia, który jako legionista przebywa całą ścieżkę bojową aż do odzyskania przez Polskę niepodległości. Następnie przez metalowe drzwi w zboczu pod zamkiem wchodzi się do tuneli. Trasę pokonuje się w półmroku, w kilkuosobowej grupie (można konkurować lub współpracować). Scenografia, światła, dźwięk i projekcje potęgują przekaz, stwarzają iluzję przeniesienia się w czasie. Każdy z uczestników dostaje skórzany mapnik z zainstalowanym czipem do uruchamiania kolejnych zadań. Na piętnastu stanowiskach czekają wyzwania wymagające zręczności, szybkości, logicznego myślenia, wiedzy, cierpliwości oraz – dobra wprawka przedegzaminacyjna dla młodzieży – czytania ze zrozumieniem. Trzeba nie tylko zbudować most dla swojego oddziału, wypatrzeć wroga, uruchomić lokomotywę, ale też – kierując się intuicją – ułożyć słowa legionowej pieśni (to jednocześnie hejnał Oświęcimia, który w samo południe można usłyszeć na żywo z wieży ratuszowej). À propos, „rekruci” dowiedzą się także, co należy zrobić z żołnierzem, który stracił słuch podczas wybuchu granatu…

Do muzeum wchodzi się przez Café Bergson, która powstała w domu ostatniego żydowskiego mieszkańca Oświęcimia, Szymona Klugera. To nie tylko klimatyczna kawiarnia z wegetariańskim menu, pyszną kawą i tarasem widokowym, ale też miejsce spotkań i twórczych działań.

Muzeum najlepiej zwiedzać z aplikacją „Oszpicin. Historia żydowskiego Oświęcimia”. Wystawa jest poświęcona szeroko rozumianej pamięci. Znajdziemy na niej zarówno judaika pochodzące z Synagogi Wielkiej, jak i świadectwa mówione oraz materialne ułamki codzienności, przekazane przez samych ocalałych z Zagłady lub ich bliskich. Wśród archiwaliów znajdziemy dokumenty adresowane „do Świetnego Starostwa w Oświęcimiu”, opatrzone pieczęciami nieistniejących już instytucji (wystukane na maszynie lub starannie wykaligrafowane), oryginalne reklamy, ulotki, kalendarze, poświadczenia, rachunki, pocztówki, fotografie, listy pisane po polsku i po hebrajsku. A przecież czy jest coś bardziej nietrwałego od papieru?

Tak, ludzkie życie…

Za tymi okruchami czekają wzruszające wspomnienia, opowieści o rodzinie, przyjaźni czy nieszczęśliwej miłości, jak historia Staszka i ubogiej żydówki Reginy – oświęcimskich Romea i Julii – spisana w liście przez zrozpaczonego ojca. Dzięki takiej narracji, będąc w polu wielkiej historii, poznajemy historie indywidualne. Takiego choćby Henia Enocha, który podczas wojny uczestniczył w tajnym nauczaniu, a zmarł w getcie w Będzinie. Jak on pięknie pisał! Dwa szkolne zeszyty Henia jego nauczycielka przechowywała przez kilkadziesiąt lat…

Przedwojenny Oświęcim, zamieszkały w prawie sześćdziesięciu procentach przez Żydów, miał około dwudziestu synagog i domów modlitwy. Ocalała jedna – synagoga Chewra Lomdej Misznajot. Podczas okupacji całkowicie zniszczono jej wnętrza, była magazynem amunicji. Po wojnie krótko służyła grupie ocalałych z Zagłady, potem mieściła magazyn i hurtownię dywanów. Dziś jest częścią muzeum. Wygląd synagogi zrekonstruowano na podstawie fotografii i wspomnień dawnych mieszkańców. Z oryginalnego wyposażenia zachowały się jedynie dwie tablice w języku hebrajskim.

Na placu między muzeum a kościołem parafialnym stoi trójkątna rdzawo-stalowa instalacja, z otworami przypominającymi wielokropki. Zaglądając przez nie, możemy śledzić oświęcimskie historie w postaci komiksowej – to projekt uzupełniający wystawę.

Stąd kierujemy się na ulicę Berka Joselewicza, gdzie znajduje się Park Pamięci Wielkiej Synagogi powstały w 80. rocznicę jej zniszczenia. Stoi tam charakterystyczna trójkątna instalacja, tzw. ekspozytor, po zajrzeniu do którego zobaczymy przestrzenny model budynku synagogi. Cudne freski oraz błękitny sufit usiany gwiazdami i ozdobiony znakami zodiaku możemy sobie tylko wyobrazić na podstawie opisu zamieszczonego obok.

Naprzeciwko pamięci ma swoją siedzibę Stowarzyszenie Romów w Polsce. Wystawa stała poświęcona jest życiu tej społeczności w Oświęcimiu (zwanym języku romskim „Auszwica”).

Kierując się w stronę potężnej bryły neogotyckiego kościoła, trafimy na ulicę Władysława Jagiełły biegnącą do rynku. Z powierzchni placu zniknął już szpecący go budynek domu towarowego „Tęcza”, ale zachowano obrys poniemieckiego bunkra, na miejscu którego go postawiono. Świetliki, zwane przez mieszkańców „akwariami”, pozwalają na razie tylko zajrzeć do wnętrza ziemi. Wkrótce relikty bunkra oraz najstarszego ratusza będą atrakcją podziemnej trasy turystycznej.

W zabytkowym dziewiętnastowiecznym ratuszu mieści się obecnie oddział Muzeum Zamek, który zaprasza na fantastyczną, wielopoziomową podróż „w przestrzenie historii”. Dzięki animacjom i interaktywnym aplikacjom wyruszymy najpierw w mroki piwnic do średniowiecza, w czasy pierwszej oświęcimskiej pary książęcej – Władysława i Eufrozyny. Dowiemy się, czy łatwo było być księżną i księciem (a właściwie: dlaczego niełatwo). Na zwiedzających czeka też mnóstwo ciekawostek. Co robił puszkarz? Co ma „bałwan oświęcimski” do handlu zagranicznego? Treści podane są zwięźle, przystępnie, lekko i zabawnie, z wykorzystaniem nowoczesnej, estetycznej grafiki.

W drodze na piętro mijamy trzy cele więzienne, symbolicznie pokazujące te okresy w historii, gdy ratusz był również aresztem.

Kolejne sale na piętrze prezentują kamienie milowe w historii miasta: potop szwedzki, zabory, niepodległość, czasy współczesne. Czas II wojny światowej wydzielony jest jako czarna strefa. Wystawa koncentruje się na losach samego miasta, stanowiąc uzupełnienie tragicznej historii KL Auschwitz-Birkenau.

Dumą muzeum jest oryginalny , a konkretnie flagowy model „Baby” („rok výroby 1936”). Jeszcze kilka lat temu był eksploatowany i posiadał ważne badania techniczne (przy 90 procentach oryginalnych części!). Dziś jest swoistym wehikułem czasu – można nim odbyć wirtualną podróż uliczkami dawnego Oświęcimia. Jak to możliwe? Trzeba sprawdzić!

Uzupełnieniem narracji są gabloty multimedialne, interaktywne projekcje i plansze pisane prostym językiem, wyróżniające się świetną edycją tekstu.

Uwaga, kolekcjonerzy pieczątek turystycznych – te z muzeum w ratuszu są wyjątkowo piękne!

Zejście nad rzekę znajduje się przy monumentalnym neogotyckim kościele Matki Bożej Wspomożenia Wiernych, który powstał na ruinach średniowiecznego klasztoru dominikanów. Po kasacji zakonu świątynia niszczała, aż pod koniec XIX wieku przejęli ją salezjanie z Turynu i wybudowali klasztor oraz szkołę salezjańską. Jej okazały gmach znajduje się obok kościoła – to pierwsza w Oświęcimiu placówka kształcąca krawców, szewców, ślusarzy, a nieco później także stolarzy. Meble w mieszczańskim salonie, które widzieliśmy w muzeum, powstały właśnie w zakładzie salezjańskim. Natomiast jedyny zachowany do dzisiaj średniowieczny obiekt to odrestaurowana niedawno kaplica św. Jacka Odrowąża, w której zabezpieczono polichromie, witraże i elementy kamienne.

Bulwary są popularnym miejscem wypoczynku i rekreacji. Dzięki muralom i billboardom poznamy wydarzenia, którymi żyło miasto, takie jak „bieg po tolerancję”, wspólne tańce na rynku czy Karpacki Wyścig Kurierów. W sezonie letnim działa weekendowa Strefa Wypoczynku Bulwary, gdzie można bezpłatnie wypożyczyć leżaki, skorzystać z gier plenerowych i książek zaproponowanych przez Miejską Bibliotekę Publiczną w ramach akcji bookcrossingu. To również świetne miejsce do uprawiania sportów. Wzdłuż bulwarów biegnie szlak rowerowy R4 i czerwona trasa rowerowa. Łączą się z Wiślaną Trasą Rowerową, która biegnie drugim brzegiem Soły.

Uważni obserwatorzy dostrzegą na drzewach budki lęgowe dla ptaków, będące jednocześnie drewnianymi płaskorzeźbami. Jedna z nich przedstawia na przykład twarz brodatego starca (w typie czarodzieja Gandalfa). W tym przypadku sikorki czy kowaliki wchodzą do swojego domku przez otwór znajdujący się… w oku.

Po krótkim spacerze bulwarami wracamy do miasta. Stojący naprzeciwko zamku nowoczesny budynek hotelu Hampton by Hilton wybudowano w miejscu najstarszego (1804 rok!) oświęcimskiego zakładu produkcyjnego – Parowej Fabryki Wódek i Likierów Jakóba Haberfelda. Dziś w podziemiach hotelu możemy doświadczyć „historii zamkniętej w butelce”.

Czego dorosły Polak nie wie o wódce? Być może tego, że swego czasu wydestylowany alkohol uważano za „piątą esencję”, która miała łączyć wszystkie cztery żywioły. Albo tego, że najstarsze wystąpienie słowa „wódka” znajdujemy w sandomierskich dokumentach sądowych jeszcze sprzed bitwy pod Grunwaldem. Zacier od początku robiono ze zbóż, żołędzi czy jałowca, ale dawniej destylowano go tylko raz… Te i inne smakowite anegdoty (ile wagonów wódki dostali muzycy z The Rolling Stones za koncert w Sali Kongresowej lub który Rosjanin na zlecenie którego innego Rosjanina opracował proporcje wódki) opowiada wystawa, którą zwiedza się samodzielnie z audioprzewodnikiem.

Jednak to przede wszystkim opowieść o rodzie zasłużonych przedsiębiorców, przed wojną jednych z czołowych producentów wyrobów alkoholowych w kraju. Specjały od Haberfeldów to m.in. trunek Keiserschütze (który w czasie I wojny światowej był częścią ekwipunku każdego austriackiego żołnierza), Old Polish Whisky (rodzaj starki), Kontuszówka, Najprzedniejsza Czysta, Pół na pół, Było nie było, Magister czy Zgoda (rodzina Haberfeldów najwidoczniej wierzyła w marketingową siłę chwytliwych nazw).

Wśród eksponatów znajdują się prywatne przedmioty należące do rodziny, a odkryte nie tak dawno w zamurowanej piwnicy, szklane i porcelanowe butelki, etykiety, plakaty reklamowe i oryginalne dokumenty. Oprócz dziedzictwa Haberfeldów zobaczymy też eksponaty związane z Baczewskimi ze Lwowa czy fabryką likierów, rosolisów i rumu Potockich z Łańcuta („rosolis” daleko stoi od niedzielnej zupy – to likier aromatyzowany płatkami róży produkowany na początku przez włoskich alchemików, a łańcucka „rosa słoneczna” była najlepszym i najdroższym alkoholem na stołach możnych ówczesnego świata).

Niewykluczona degustacja tego, co może powstać z ziemniaków, żyta czy innych zbóż. Tradycyjne smaki miodonki czy piołunówki zadowolą najwybredniejszych wielbicieli kraftowych oraz koszernych wódek i likierów.

Można też wędrować po mieście szlakiem murali lub oglądać je niejako przy okazji. W obu wypadkach warto mieć przy sobie ich mapę. Większość znajdziemy w ścisłym otoczeniu rynku, kilka przy prężnie działającym Oświęcimskim Centrum Kultury (gdzie czeka kolejna mozaikowa niespodzianka z Łysej Góry). Ich wyjątkowość polega na tym, że są prawdziwą plenerową galerią dzieł znanych artystów. Swoją kolorową cegiełkę dorzucili m.in. Andrzej Pągowski, Edward Dwurnik, Rafał Olbiński oraz Tomasz Bagiński, którego mural – kadr z nominowanej do Oskara animacji Katedra – robi chyba największe wrażenie. Na mapie zaznaczono tez siedem miejsc, w których znajdziemy realizacje projektu „Gadające Głowy”. To wizerunki ogólnie rozpoznawalnych osób, takich jak Jacek Kuroń, Vaclav Havel czy Mahatma Gandhi, wraz z krótką sentencją ich autorstwa, wpisującą się w budowanie pokojowych relacji oraz walkę z rasizmem i antysemityzmem.

Powstanie murali łączy się z absolutnie wyjątkowym wydarzeniem muzycznym, jakim był Life Festival Oświęcim. Jego pomysłodawca, dziennikarz muzyczny (i oświęcimianin) Dariusz Maciborek, chciał w ten sposób dać impuls do „odczarowywania” miasta. Udział światowej sławy artystów był czynną deklaracją, że wszyscy ludzie na świecie chcą żyć w pokoju. Atmosfera koncertów wspominana jest do dziś – magiczna, kameralna, z rewelacyjnym dźwiękiem. Festiwal przybliżył Oświęcim do realizacji marzenia o tym, by zapisać się we wspomnieniach zupełnie nowym charakterem pisma. Mieszkańcy miasta wskazują, że jeśli spojrzeć na całą historię tego miejsca, w ostatecznym rozrachunku dobro stoi wyżej niż zło. Z ideą tą świetnie rezonują słowa Doroty Masłowskiej umieszczone na jednej z tabliczek w Alei Pisarzy przy ultranowoczesnym gmachu Galerii Książki: „Zobacz dziś stronę świata jasną, jest cień, więc musi być też światło”.