Epicko w Tarnowie – śladami rodziny Stramerów

Każdy dworzec to początek lub koniec podróży, miejsce pożegnań i powitań, gdzie wkracza się czasem z radością i nadzieją, a czasem ze strachem. Dworzec tarnowski wyróżnia się oddanym do użytku w 1910 roku reprezentacyjnym gmachem, zaprojektowanym na wzór dworca we Lwowie przez wiedeńskiego architekta Ernsta Baudischa. Dziś, po gruntownym remoncie, budynek cieszy oko rozmachem, secesyjno-modernistycznym wnętrzem, detalami stolarki, sztukateriami, wzorzystą posadzką, obrazami. Tutaj też znalazły swoje miejsce dwie galerie sztuki – warto tam wstąpić, żeby poznać na przykład arcyciekawą historię Panoramy Siedmiogrodzkiej.

To także dobry początek naszej epickiej wędrówki. Stąd odjechał do Krakowa, by studiować filologię klasyczną, najstarszy syn Stramerów, przedsiębiorczy Rudek, a potem – na filozofię – obdarzony niezwykłą pamięcią Salek. Kolejny syn Stramerów – zafascynowany komunizmem Hesio – po ucieczce z aresztu został tu zatrzymany przez policję. Czwarty syn, Nusek, cudem uniknął śmierci, gdy w dworcowej przechowalni bagażu, kilkanaście minut po jego wyjściu, wybuchła bomba zegarowa. Stojący w kolejce do ratusza po maski przeciwgazowe tarnowianie spekulowali: Kto ją podłożył? Faszyści? Komuniści? Wyrzucony z pracy maszynista czy zawiadowca stacji? I po co? Każdy mówił co innego i cieszył się, że to nie jego ręce, nogi i głowa latały wczoraj po hali głównej.

Było to dokładnie 28 sierpnia 1939 roku. Bomba podłożona przez zamachowca – przeszkolonego przez Niemców bezrobotnego mieszkańca Bielska-Białej – zniszczyła 1/3 budynku dworcowego, pod gruzami zginęło 20 osób, a 35 zostało rannych. Niektórzy uważają więc, że wojna zaczęła się w Tarnowie…

A gdy nastąpiły te czasy, że ludzie mówili i robili rzeczy, o których wcześniej nawet by nie pomyśleli, dworzec stał się miejscem niebezpiecznym dla ludzi o „złym wyglądzie” – wokół budynku krążyli szmalcownicy i przemytnicy.

Stojąc na placu Dworcowym i próbując objąć wzrokiem cały gmach (zadanie niewykonalne), zwróćmy uwagę na hotel po prawej stronie. Kiedyś działał jako Hotel Polski, pod którym w towarzystwie prostytutek można było spotkać największych tarnowskich nożowników. Rudek uczył młodszego brata, że gdyby miał problemy w innej dzielnicy, ma mówić, że zna Omegę, Zachara albo Bändera. Nie przyznał się Salkowi, że też ich nie zna. Bo czy inni muszą o tym wiedzieć?

Zmierzamy w stronę rynku prostą jak od linijki ulicą Krakowską. To tędy wjeżdżali do miasta car Aleksander I, cesarz Franciszek Józef, prezydent Ignacy Mościcki. Na przełomie XIX i XX wieku Krakowska stała się główną ulicą Tarnowa – brukowaną, z linią tramwajową i elektrycznym oświetleniem, pojawiły się wzdłuż niej nowe, eleganckie, zróżnicowane stylistycznie budynki (od inspirowanego twórczością Teodora Talowskiego domu pod numerem 35 po neobarokową rezydencję pod numerem 6, zresztą autorstwa tego samego projektanta – Szczęsnego Zaremby).

Wracającemu z Krakowa Rudkowi Tarnów wydawał się coraz mniejszy. Pomny starego dowcipu, uważał jednak, żeby tego nie okazywać spotykanym po drodze z dworca kolegom. Co tarnowiacy mówią o ludziach z Krakowa? Że zadzierają nosa, pozjadali wszystkie rozumy i wydaje im się, że są nie wiadomo kim. A co krakowiacy mówią o ludziach z Tarnowa? Nic.

Zatrzymajmy się przed niepozorną (chociaż w stylu wiedeńskiej secesji) kamienicą z numerem 4. To tutaj, na piętrze, mieściła się słynna kawiarnia „Secesja” à la najsłynniejsza w całej Galicji Hawełka, gdzie Nathan podpatrywał, jak z sukcesem prowadzić kawiarniany interes. Oczywiście miał wiele swoich pomysłów, na przykład żeby na drewnianym wieszaku trzymać stare gazety (no bo po co kupować dzisiejsze, skoro jutro już będą wczorajsze?). Nie widział sensu w grubych pluszowych zasłonach (wydawać na lampy i naftę, jeśli słońce świeci za darmo?) czy świeżych kwiatach (nie lepiej już trzymać je w doniczkach?). Doceniał za to rolę muzyki na żywo – w „Secesji” odbywały się występy artystów, kabareciarzy i dancingi. Na pianino nie byłoby go stać, ale mógłby Salek wrócić do skrzypiec (i grać w ciemnych okularach, udając niewidomego).

W tej samej kamienicy mieścił się powieściowy zakład fotograficzny Chaskiela Bronsteina, do którego Rudek zaprowadził rodzeństwo przed swoim wyjazdem na studia. Fotografia dzieci, zwłaszcza w getcie, gdy stała już bez ramki, była dla Rywki największą świętością.

Mniej więcej w połowie drogi na rynek, przy charakterystycznym budynku Muzeum Etnograficznego, do ulicy Krakowskiej dochodzi ulica Nowy Świat – adres marzeń Nathana. Czekał na ten najlepszy interes swojego życia właśnie po to, by los przeniósł jego rodzinę do mieszkania w eleganckiej kamienicy z witrażami na klatce schodowej, z toaletą, bieżącą wodą, elektrycznością i balkonem pełnym kwiatów. I najlepiej w pobliżu przystanku tramwajowego! Podobnie jego syn Hesio, pomimo zaangażowania w ruch robotniczy, nie wyobrażał już sobie ani siebie, ani swoich potomków mieszkających w starym świecie. Widział się właśnie tu, w towarzystwie dobrze sytuowanej rodziny żony, w popielatym kapeluszu i skórzanych rękawiczkach z wycięciami, jakie noszą kierowcy samochodów…

Przy następnej ulicy (dziś Staszica, kiedyś Przecznica Różana) mieści się budynek o nazwie adekwatnej do charakteru patriarchy rodu Stramerów – kino Marzenie. Działa pod tą samą nazwą nieprzerwanie od 1913 roku! Rywka zapamiętała nawet tytuł filmu pokazywanego na otwarcie kinoteatru – Dziewczyna Apacza, choć nigdy na żadnym seansie nie była. A może jeszcze kiedyś Nathan zaprosi ją do Marzenia? Ale czuła, że prędzej już zobaczy morze. Musiały wystarczyć jej opowieści dzieci, zawsze szczegółowe i entuzjastyczne – może poza tym razem, gdy w pewien pierwszomajowy dzień Rudek zaprosił rodzeństwo do kina na melodramat o Ellen i Timothym. Niestety, nie wiedzieli, czy główna bohaterka płacze ze szczęścia czy z rozpaczy, bo seans zakłóciła socjalistyczna manifestacja…

Dochodzimy do placu Sobieskiego, łatwo rozpoznawalnego dzięki stojącemu na środku tramwajowi – replice przedwojennego wagonu zwanego „biedronką”. Tarnów był jednym z trzech miast w Galicji, które mogły się poszczycić „miejską koleją elektryczną”, choć trasa była stosunkowo krótka (zaledwie 2,5 kilometra). Linię tramwajową zlikwidowali Niemcy w 1942 roku, a wszystkie 8 wagonów przetransportowano do Lwowa.

Równie charakterystycznym elementem krajobrazu jak tramwaje był sprzedawca pieczonych kasztanów (oczywiście tylko jesienią!). O jego przybyciu lokalne gazety donosiły na pierwszych stronach. Dla wszystkich było jasne – oto nadchodzi zima. Zmarznięci tarnowianie ustawiali się w kolejce do żelaznego piecyka, na którym Węgier z dalekiego miasta Pecz przyrządzał parzące palce kasztany. To Rudek, który chciał młodszemu rodzeństwu „załatwić” kilka kasztanów, odkrył, że sprzedawca, choć po polsku zna tylko kilka słów, to całkiem dobrze, i to bez węgierskiego akcentu, radzi sobie po żydowsku.

Ikoną placu była pierwsza tarnowska kawiarnia założona w 1859 roku przez wiedeńczyka i serwująca kawę oraz wiedeńskie śniadania. W okresie międzywojennym najpierw nosiła nazwę „Pod Płachtą”, a po śmierci właściciela – alfy i omegi tarnowskiej socjety Mieczysława Skolimowskiego – „Tatrzańska”. Z pewnością i tę kawiarnię podpatrywał Nathan, w myślach mnożąc liczbę gości przez ceny napojów i przekąsek, a potem przez godziny otwarcia kawiarni, dni tygodnia, miesiące i lata, skoro odkupił od nich stoły i plecione krzesła do swojego lokalu. Również „Pod Płachtę” Hesio Stramer zaprosił koleżankę Lotkę Goldberg, licząc na skuteczność niezwykle praktycznej metody „ekonomii miłości”. Polegała ona na częstowaniu dziewczyny dużą ilością tanich słodyczy, tuż zanim się ją zaprowadziło do drogiej kawiarni. Niestety, mimo prób zapchania towarzyszki chałwą, Hesio, oczekując rachunku, liczył na pożar, trzęsienie ziemi, trąbę powietrzną…

Plac Sobieskiego znany był nie tylko ze znakomitej kawiarni, lecz także z koncertów orkiestry wojskowej, jeszcze za czasów austriackich. W którąś niedzielę Nathan spotkał tu najstarszego syna śpiewającego obraźliwe piosenki i za karę – na oczach wszystkich – sprał go amerykańskim pasem. Czy kiedyś będzie nam lepiej niż za cesarza Franciszka Józefa?!

Skręcamy w lewo w reprezentacyjny tarnowski deptak – ulicę Wałową, wytyczoną wzdłuż zlikwidowanych murów miejskich. Przed wojną panował tu ożywiony ruch uliczny, działały zajazdy i sklepiki prowadzone przede wszystkim przez społeczność żydowską. Tędy przebiegała linia tramwajowa, której pozostałości – uchwyty sieci trakcyjnej – możemy jeszcze wypatrzeć na niektórych budynkach.

Zatrzymajmy się na chwilę przy replice przystanku tramwajowego i spójrzmy w lewo. Za Grobem Nieznanego Żołnierza wznosi się gmach dawnego I Gimnazjum Męskiego im. Kazimierza Brodzińskiego (dzisiaj I LO), do którego uczęszczali nie tylko młodzi Stramerowie, lecz także pisarz Roman Brandstaetter. W powieści był szkolnym kolegą Rudka, genialnie imitującym tarnowskiego burmistrza Tertila witającego przygłuchego już Stanisława Przybyszewskiego: Dostojny mistrzu! Ty pługu motorowy polskiej literatury!

Pod numerem 21 stoi odnowiony budynek hotelu City. Wmurowana w fasadę tablica przypomina o jego zamordowanych w 1942 roku właścicielach, a wiszący w witrynie plakat pokazuje, jak kiedyś wyglądał pierwszorzędny Hotel City i Restauracya Weiss urządzony z największym komfortem. Tutaj Rudek zaprosił na piwo i węgierską brandy syna sędziego i dał się ograć w bilard, żeby dowiedzieć się, jak wygląda sytuacja aresztowanego Hesia. W domu pokazał matce rachunek: drogo jak na Tarnów, niedrogo jak na wyrok sądowy.

Idąc dalej Wałową, dochodzimy do ulicy Goldhammera. W jednej z narożnych kamienic mieszkał inny kolega Rudka – Daniel, syn wiceburmistrza (w Tarnowie, od czasu kadencji wiceburmistrza Eliasza Goldhammera w 1906 roku, stanowisko to aż do wojny zajmował przedstawiciel społeczności żydowskiej). Rudek był pod wrażeniem siedmiopokojowego mieszkania. Daniel miał swój własny pokój, akwarium z czerwoną rybką, która tak hałasowała, że budziła ojca, co – jak komentował Nathan – z pewnością nie pozostawało bez wpływu na losy wyborów.

Koło pomnika pisarza Romana Brandstaettera skręcamy w prawo, w ulicę Rybną.

Przed nami plac Rybny. Stoją tu cztery ceglane kolumny z fragmentem stropu, pomiędzy którymi stało podium, czyli bima – centralne miejsce synagogi, z którego odczytuje się fragmenty Tory i ksiąg prorockich. To ostatni ocalały fragment synagogi zwanej Starą. Na placu jest kilka tablic informacyjnych o życiu tarnowskich Żydów. Przed wojną stanowili 40 procent populacji i tworzyli społeczność mocno niejednorodną. Od wierzących w Boga – po wierzących w komunizm.

Rodzina Stramerów nie była religijna. Nathan złościł się na synów, jak mogą ufać facetowi z brodą rabina, skoro nie chodzą do synagogi (miał na myśli Marksa). Sam nigdy do końca nie doczytał Talmudu (nawiasem mówiąc, wszystkie inne książki uważał za modę, która minie), tefilin zakładał raz do roku w święto Jom Kippur i miał pełną świadomość, że przestał być pobożnym żydem w czasie podróży statkiem do Ameryki. Jego brat Ben, w ubraniu nieprzypominającym chałatu i bez pejsów, tylko go w tym utwierdził. Wszystkie religie są siebie warte – twierdził Ben – a najtrwalsza ludzka cnota to interes.

Oczywiście wszyscy synowie chodzili do chederu – żydowskiej szkoły elementarnej, mieszczącej się w mieszkaniu mełameda, żydowskiego nauczyciela. Znajomość hebrajskiego przydała im się w szkole do napisania ściągi z łaciny – znienawidzona nauczycielka nawet nie przypuszczała, że w tajemniczych znakach kryje się przełożony fonetycznie Owidiusz. Zresztą lekcje łaciny były w piątek, ale dyrektor szybko się zorientował, że uczniowie zamiast przygotowywać się cały dzień do szabasu, grają w piłkę. Salek twierdził, że religia to opium dla mas i że na zawsze zniechęcił się do opium, nawet bez próbowania, bo spróbował religii w chederze i synagodze i to wystarczy, skoro to to samo. Z kolei najmłodsza Wela miewała przyjemne niekoszerne sny – o zjadanej i odrastającej w nocy kiełbasie – dlatego Rywka czasem dawała córce parę groszy na niekoszerne pocieszenie: bułkę z szynką.

Ulicą Piekarską, łatwo rozpoznawalną dzięki baldachimowi z kolorowych parasoli, dochodzimy do rynku – perły polskiego renesansu. Przejdźmy do wyróżniającej się podcieniami renesansowej kamienicy z numerem 21. W kamiennym portalu bramy, po prawej stronie, zobaczymy ukośne wgłębienie. To jeden z nielicznych śladów po mezuzie – zwitku pergaminu z wypisanymi fragmentami Tory, którego zgodnie z tradycją powinna dotknąć osoba wchodząca do domu. Różnego rodzaju judaika można zobaczyć w Muzeum Historii Tarnowa i Regionu mieszczącym się w tym właśnie budynku.

To dzięki wyczuwanym pod dłonią mezuzom niewidomy król tarnowskich żebraków Mejer Niemowa wiedział, do których drzwi zapukać. Raz w miesiącu, punktualnie o 17.00, pukał również do drzwi Stramerów i brał tylko jedną monetę o najniższym nominale. Jeśli dostawał więcej, oddawał lub wydawał resztę. Nawet Nathan, który nigdy nikomu nie dawał jałmużny, szanował go za schludność i honor.

Pewnego dnia bracia Stramerowie chodzili za Mejerem po różnych zaułkach dzielnicy żydowskiej, aż do dworca, gdzie mieszkał i podobno sypiał na stojąco. Widzieli, że niektórzy na jego widok pospiesznie zdejmowali mezuzy z drzwi, niektórzy nawet gasili lampy i udawali, że ich nie ma. Czy katolicy też mają swojego Mejera, który puka tylko do ich drzwi? – zastanawiał się Salek. A jeśli tak, to czy pod koniec miesiąca obaj żebracy dzielą się zyskami pół na pół, bo tak w Tarnowie byłoby sprawiedliwie…

Idąc dalej ulicą Zakątną (gdzie pod numerem 11 w podwórku znajdziemy kolejną mezuzę), Wekslarską, Starą, Kretą, Żydowską, przy odrobinie wyobraźni bez trudu odtworzymy sobie tę scenę: wysoki Mejer z długim kijem w ręku idący od drzwi do drzwi i trzech urwisów za nim. Ta część miasta nie zatraciła pierwotnego charakteru: kręte ulice, wąskie budynki, w niektórych oknach zachowane oryginalne żelazne okiennice sklepowe.

W czerwcu 1942 roku rynek stał się świadkiem tragedii tarnowskich Żydów – spędzono tu kilka tysięcy ludzi, z czego część wywieziono do obozu koncentracyjnego, a część rozstrzelano. Po tych wydarzeniach utworzono w Tarnowie getto. Rodzinie Stramerów udało się wtedy uniknąć śmierci, zresztą w Tarnowie zostali tylko seniorzy z żoną i córeczką Rudka. Później dwa razy przesiedlano ich do innych mieszkań w coraz bardziej kurczącym się getcie.

Dochodzimy do ulicy Brama Pilzneńska, której naturalnym przedłużeniem jest ulica Lwowska, gdzie pod numerem 5 mecenas Zawadowski – obrońca komunistów i późniejszy partner Reny – miał swoją kancelarię. Na tym budynku również możemy zauważyć uchwyty po trakcji tramwajowej prowadzącej na Grabówkę – dzielnicy, jak mówiły dzieci z centrum Tarnowa, pejsatych chałaciarzy.

Ulicą Wałową zmierzamy w stronę placu Bohaterów Getta z charakterystycznym dębem, a potem ulicą Dębową do jedynego ocalałego z tamtych czasów budynku – rytualnej łaźni żydowskiej. Przy tym placu stoi pomnik upamiętniający pierwszy transport więźniów do Auschwitz oraz budka telefoniczna, w której wykręciwszy odpowiedni numer, możemy dowiedzieć się więcej o tamtych wydarzeniach.

Ulicą Bóżnic dochodzimy do ulicy Waryńskiego. Jeśli pójdziemy kawałek dalej w prawo, dojdziemy do przedszkola, które stoi na miejscu dawnego placu Magdeburskiego. Sąsiedzi Stramerów widzieli, jak pędzono tam Rywkę i jej synową Ruth. Dla Nathana był to sygnał, wypełnienie słów umówionej depeszy, którą posłali do Krakowa: Już czas…

Idąc z powrotem wzdłuż ulicy Waryńskiego, mijamy po drodze ulicę Nową. O tym, że stała tu Synagoga Nowa zwana Jubileuszową, informuje tablica pamiątkowa na jednym z bloków. Tylko na starych zdjęciach możemy zobaczyć imponującą budowlę z charakterystyczną kopułą, uroczyście otwartą w dniu urodzin i 60. rocznicy wstąpienia na tron cesarza Franciszka Józefa. Długo nie chciała się spalić – Nathan widział w tym znak, podobnie jak w tym, że gdy „trwoga, to synagoga”. Nigdy tylu ludzi w bóżnicy nie widzieli, co na początku wojny.

W końcu dochodzimy do wyjątkowej dla powieści ulicy.

Po pierwsze, to jedna z pierwszych ulic na ziemiach polskich, której patronuje osoba żydowskiego pochodzenia. Wcześniej Zdrojowa, już rok po śmierci wiceburmistrza Eliasza Goldhammera została nazwana jego nazwiskiem i od 1913 roku nosi je do dziś (nie zmieniła tego ani okupacja, ani okres PRL-u).

Po drugie, głównie przy tej ulicy i w jej sąsiedztwie toczy się życie Stramerów. Jednym z ważniejszych adresów jest Goldhammera 6, gdzie na elewacji widoczny jest fragment napisu po polsku i w jidisz, reklamujący dania restauracyjne. Zamalowany po wojnie, ukazał się po wielu latach, gdy złuszczyła się farba, i dziś stanowi unikatowe świadectwo tamtych czasów.

Nathan uważał, że pracuje cały czas, więc nie ma czasu zarabiać i czekał na interes, który odmieniłby losy rodziny. Jednym z pomysłów było założone za dolary od brata przedsiębiorstwo wydawania ciepłych posiłków, kawy, herbaty oraz bilardu. Kawiarnia „U Stramerów” była dla wszystkich gości – Rywka przedzieliła kuchnię kotarą i kupiła drugi komplet garnków, żeby gotować i koszernie, i nie. Można było zamówić kanapki, śledzie, gęsie szyjki i flaki. Nathan oczami wyobraźni już widział, jak w nowojorskiej kawiarni ktoś chwali kawę, że prawie taka jak w Tarnowie u Stramerów, już widział sieć kawiarni, które prowadzą jego synowie… Wszystko wzięło w łeb, gdy nie mogąc znieść klientów przesiadujących przy jednej kawie, wpadł na pomysł, co zrobić, żeby nie siedziało im się tak wygodnie…

Przy skwerze z pomnikiem niezwykłego wynalazcy, Jana Szczepanika, rzućmy okiem w lewo. Za budynkiem poczty zobaczymy fasadę teatru, który po wielu przebudowach nie przypomina już XIX-wiecznego budynku Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Oprócz zajęć sportowych odbywały się tam także odczyty, wykłady, wystawiano sztuki teatralne. Na jednej z nich był Salek – dostał bilet na miejsce stojące w prezencie urodzinowym od Rudka. Grano spektakl Samson i Dalila, a w roli głównej występował urodzony w Wenecji aktor i skrzypek Dante Baranowski. Salek wyobrażał sobie, że aktor wcześniej miał zwyczajne imię, a zmienił je, żeby na afiszach wyglądało bardziej światowo. Dante Stramer też w końcu brzmiałoby lepiej!

Stramerowie mieszkali na końcu Golhammera w kamienicy pod numerem 20 – na parterze, w wynajmowanym jednopokojowym mieszkaniu z małą kuchnią i wychodkiem na podwórku. Po podłodze biegały myszy, ciągnęło od drzwi. Było tak ciasno, że nawet nie dałoby się wcisnąć dywanu. Rywka czasem czuła, że – śpiąc tak blisko siebie – wszyscy, cała ósemka, śnią ten sam sen.

Po drugiej stronie ulicy, oddzielone murem, znajdowały się koszary, gdzie stacjonował najpierw austriacki garnizon, a potem ułani. Rudek handlował z nimi papierosami, przerzucając je przez mur i oczywiście biorąc dwa razy więcej niż w trafice oraz bez opcji wydawania reszty. To właśnie żołnierze byli pierwszymi klientami kawiarni „U Stramerów”, sprowokowani wyzwaniem Rudka: Kto nie boi się przegrać z mistrzem bilardu?

Pierwsze dziecko Nathana i Rywki żyło niecałe trzy tygodnie. Urodziło się zimą, za wcześnie – bez rzęs, bez paznokci, bez szans. Stramerowie sprzedali nawet posagowe świeczniki Rywki i za wszystko, co mieli, kupili małą trumnę. Pochowali synka pod murem cmentarza i o tym dziecku „dla Boga” nigdy już nie wspominali. Rudek znalazł grób brata przez przypadek, gdy urwał się z kolegami na cmentarz na wagary. Jacob Stramer – jak dziwnie było zobaczyć swoje nazwisko!

Aby tam dojść, musimy z Goldhammera skręcić w prawo. Cmentarz istnieje w tym miejscu od XVI wieku i należy do największych oraz najciekawszych żydowskich nekropolii w południowej Polsce. Można go zwiedzać, a poznanie jego historii ułatwią ponumerowane tablice ścieżki edukacyjnej, opowiadające m.in. o macewach, sztuce kamieniarskiej, żydowskiej elicie Tarnowa. Oryginał cmentarnej bramy znajduje się w waszyngtońskim muzeum Holokaustu – jest drugim co do wielkości eksponatem wystawy.

Wędrówkę rozpoczynamy od pomnika-kolumny – jest to filar wydobyty spod gruzów wysadzonej w powietrze Synagogi Nowej i jej jedyny ocalały fragment. Autorem pomnika jest uczeń Xawerego Dunikowskiego, Dawid Beker, który w górnej części umieścił napis po hebrajsku „Słońce widziało i nie wstydziło się”. Cmentarz stał się bowiem miejscem egzekucji tysięcy Żydów z tarnowskiego getta i okolic.

Skręciwszy z Goldhammera w lewo, dojdziemy do parku Strzeleckiego, do którego biegały na randki i spotkania wszystkie dzieci Stramerów. Rena, jak każda nastolatka, mówiła matce, że musi iść do parku, bo przecież wiosną chodzą tam wszyscy. I że będą z koleżankami tylko karmić wiewiórki. Akurat – komentowała Rywka. Słusznie – dziewczęta, podobnie jak kobiety w długich sukniach i kapeluszach z szerokim rondem, o posuwistym kroku i powłóczystym spojrzeniu, pozostawały nieczułe na uroki budzącej się przyrody. Dyskretnie obserwowały przechodzących chłopców (oczywiście nie tych w krótkich spodniach) i liczyły drugie spojrzenia prosto w oczy. Drugie, bo przecież pierwsze mogło być przypadkowe!

Dziewczęta na pewno przechodziły obok mauzoleum generała Józefa Bema, ponieważ gdy rozpoczęto jego budowę, ogrodzono park. Gazety z antysemickimi wierszykami zaczęły się pojawiać właśnie na głównej bramie do parku. Ten fakt Rena zachowała dla siebie, choć piosenkami oraz opowieściami, kogo widziała w krzakach i z kim się całowała, zwykle dzieliła się nocą z młodszą siostrą. Nie powiedziała też nikomu, że przy fontannie widziała Hesia, który wyglądał, jakby się skąpał w brylantynie. I na pewno nie był tam za zgodą rodziców.

Również dzisiaj zrewitalizowany park Strzelecki jest wyśmienitym miejscem na spacer, na przykład ścieżką przyrodniczo-dydaktyczną z przystankami przy najciekawszych gatunkach roślin (złotokap, katalpa czy kasztan jadalny).

Wychodzimy z parku bramą od strony ulicy Słowackiego, tą przy neogotyckim budynku strzelnicy i domu ogrodnika. Stąd możemy wrócić do dworca pieszo ulicą Nowy Świat (podziwiając nieliczne przedwojenne wille) lub komunikacją miejską.

Nazwisko Stramer znaczy silny, krzepki. Zniknęło, podobnie jak cały żydowski świat, ale może dzięki temu spacerowi zostanie i w książce, i w naszej pamięci.