Dzisiaj, poprzez roślinność zarastającą powoli wzgórze, widzimy część  Małopolski, niewyróżniający się kawałek ziemi. Co zobaczylibyśmy tu prawie 180 lat temu?

Otóż Galicję Zachodnią, krainę leżącą na peryferiach cesarstwa Habsburgów (a więc terenów m.in. obecnej Austrii), półdziką, zapuszczoną, zacofaną. Tak zwane zaplecze, a więc źródło rekruta (czy też raczej mięsa armatniego) do austriackiego wojska, teren okrutnego i bezwzględnego wyzysku, pracy niewolniczej, przemocy. Wśród chłopów powszechne były  analfabetyzm, alkoholizm, bieda. Gnębiły ich nie tylko pańszczyzna czy podatki, ale i klęski innego typu: powodzie, nieurodzaj, zaraza, głód. 

Wieki wcześniej stał w tym miejscu imponujący zamek, chluba Tarnowskich – potężnej, możnowładczej rodziny. Kto tu nie bywał, czego tu nie widziano! Ale już w połowie XVIII wieku zamek popadł w taką ruinę, że ówczesny właściciel, książę Sanguszko, zezwolił tarnowskim bernardynkom na użycie cegły z ruin do budowy murów kościoła (można je zobaczyć gołym okiem, niektóre z nich noszą ślady ówczesnych kilofów). Materiał wykorzystano również do budowy pałacu Sanguszków w Gumniskach. Dostrzeżemy go po prawej stronie – żółty budynek z czerwonym dachem, przy rozległym terenie zielonym dzisiejszego lotniska. 

Na Górze św. Marcina stała karczma, niezwykle ważny element tamtego krajobrazu społecznego. W nocy z 18 na 19 lutego 1846 roku miano ją podpalić, by dać sygnał powstańcom zgromadzonym wokół Tarnowa do rozpoczęcia walki. Powstanie, które przeszło do historii jako krakowskie, miało objąć całą Galicję, Wielkie Księstwo Poznańskie i Królestwo Polskie. Zakończyło się fiaskiem. W 1848 roku na ruinach zamku zaczęto sypać kopiec upamiętniający ofiary rabacji, jednak Austriacy nakazali przerwać prace. Odwiedzimy jeszcze wiele takich miejsc, w których brak jednoznacznej informacji, co tak naprawdę się tam stało.

Te wszystkie elementy związane z Górą świętego Marcina: zamek możnowładców, żydowska karczma, powstańcze idee panów, chłopski bunt, austriacka administracja tworzą symboliczny pejzaż tamtego świata. Pamiętajmy jednak, że nie powstanie z tego spójna układanka. Te dwie perspektywy – ta pańska i ta chłopska zawsze się wykluczają. Każda karmi własne narracje i legendy.

Jesteśmy w jednym z najważniejszych miejsc w mieście. Plac Sobieskiego, z charakterystycznym tarnowskim tramwajem, tzw. biedronką, usytuowano za Bramą Krakowską, czyli poza murami miejskimi, przy zbudowanym przez Austriaków trakcie cesarskim z Wiednia do Lwowa. Najbardziej zaniedbany, zabity na głucho budynek (łatwo rozpoznawalny po śladach dawnej świetności) to dawny pałac książąt Sanguszków. Odsprzedany władzom austriackim, mieścił siedzibę cyrkułu, czyli jednostki podziału administracyjnego. Tutaj rezydował starosta Józef Breinl. „Najbardziej na świecie lubił niczego nie robić, co bardzo mu pomagało w pracy. Pozwalał panować panom, żydzić Żydom i chamieć chamom”. Ale to właśnie on zwołał do Tarnowa przedstawicieli chłopstwa. Za obietnicę rychłej poprawy ich sytuacji polecił, aby rozbrajali powstańców. 

Sięgnijmy do zasobów szkolnej wiedzy historycznej na temat roku 1846. Wybuch powstania przeciw austriackiemu rządowi odwołano, tymczasem szlachta już ruszyła, między innymi w kierunku Tarnowa. Austriacy, wiedząc o szykującej się insurekcji, wykorzystali napięte stosunki między dworem a wsią i poprzez swoich agentów rozpuścili informację, że powstańcy będą chcieli unieważnić przygotowywane przez Wiedeń zniesienie pańszczyzny i poddaństwa. Wracający do domu włościanie zostali napadnięci przez bandy chłopskie, doszło do wielu brutalnych mordów i grabieży. Zdewastowano ponad 500 dworów, a w okolicach Tarnowa zniszczono prawie wszystkie. Na czele rabacji stanął Jakub Szela, chłop ze wsi Smarżowa koło Pilzna, mocno skonfliktowany z rodziną Boguszów, do których należała jego wieś (a więc i on). Nie wiadomo, ilu ludzi straciło życie, szacunki wahają się  od 1200 do 3000 ziemian, ich krewnych, urzędników dworskich i państwowych, księży. 

Wyobraźmy to sobie – jest mroźna zima, zewsząd na ten właśnie plac przyjeżdżają wozy i sanie z ciałami, czasem tylko z odciętymi głowami, dłońmi. Jest ich tak dużo, że gromadzi się je też w piwnicach sąsiednich kamienic. Chłopi domagają się nagrody – obiecano ją za każdego odstawionego do cyrkułu szlachcica. Austriacy płacą po 10 złotych reńskich za zabitego, 8 za pokaleczonego i 5 za żywego. Z czystej kalkulacji część panów ginie dopiero przed gmachem starostwa. Do dziś żywy jest w Tarnowie przekaz, że ulicą Krakowską płynęła rzeka krwi.

Możemy na moment zboczyć w prawo, by ulicą Katedralną dojść na plac Kazimierza Wielkiego. Narożna kamienica pod numerem 5. to dawny pałac Kamieniobrodzkich. Tutaj umieszczono prowizoryczny szpital i areszt dla powstańców. Podobno w czasach PRL-u pojawił się pomysł przeniesienia stojącego na środku placu pomnika Adama Mickiewicza i upamiętnienia w tym miejscu Jakuba Szeli.

Idąc od placu Sobieskiego ulicą Targową, a potem Najświętszej Marii Panny dochodzimy do mostku nad potokiem Wątok i zabytkowej drewnianej świątyni, zwanej „kościołem na Burku”. Zaraz za nią jest cmentarz. Tę samą drogę musiano pokonywać tamtej zimy. Tarnowski Stary Cmentarz należy do najstarszych w Polsce, a choć jest mniej znany niż Rakowicki w Krakowie, Powązkowski w Warszawie czy Łyczakowski we Lwowie, stanowi nie tylko miejsce zadumy, ale i świadectwo niezwykle ciekawej historii regionu. Pięknie położony, kameralny, pełen zabytkowych pomników, obelisków i rzeźb przypomina bardziej stary park niż nekropolię. Warto po nim spontanicznie pospacerować, poczytać napisy na wiekowych nagrobkach (najstarsze są jeszcze barokowe), pooglądać porcelanowe wizerunki dawnych mieszkańców. Poczuć tamtą epokę. 

Jedną z części cmentarza zajmuje tak zwana kwatera patriotyczna (kwatera V). Jej początek dała anonimowa zbiorowa mogiła ofiar wydarzeń 1846 roku, tych przywiezionych do Tarnowa już martwych oraz tych, którzy zmarli w kolejnych dniach i tygodniach od ran. Pochowano ich (a właściwie zasypano) poza terenem ówczesnego cmentarza, bez księdza, cichcem, ukradkiem, za płotem. Co znamienne, ta mogiła przez lata nie była w żaden sposób upamiętniona. Dopiero w 1998 roku odsłonięto niewysoki, granitowy, niezbyt rzucający się w oczy monument w formie kurhanu. Wykorzystano w nim oryginalną płytę nagrobną Karola Kotarskiego, właściciela Olesna koło Dąbrowy Tarnowskiej, którego rodzina jako jedyna otrzymała pozwolenie na taki rodzaj upamiętnienia. Nie ma żadnej informacji, jak zginął, jest tylko data. Data-stempel.

Na pomniku znajduje się jeszcze granitowa płyta, na której widnieje alfabetyczny wykaz około pięćdziesięciu nazwisk ofiar spoczywających w grobie. Listę kończy bardzo gorzkie w tym kontekście „i inni”. Z dokumentów wiadomo, skąd ci rozpoznani sądownie właściciele ziemscy pochodzili – to wszystko okolice Tarnowa, czasem dość odległe: Gromniki, Machowa, Pleśna, Zakliczyn… Byli nie tylko dziedzicami, ale i rządcami, pisarzami, lokajami, mandatariuszami, dzierżawcami. Spisów zresztą jest kilka (obecnie mówi się, że w mogile spoczywa co najmniej 207 osób), jeden z nich rozpoczyna się od wieloznacznie brzmiącej łacińskiej sentencji – „hodie mihi cras tibi” („dzisiaj mnie, jutro tobie”). Na pomniku zaś wykuto cytat z Księgi Rodzaju: „I rzekł: Cóżeś to uczynił? Głos krwi brata woła ku mnie z ziemi” . To oczywiście z historii o Kainie i Ablu (Rdz 4,10). 

Niedaleko powstańczej kwatery spoczywa zasłużony dla Tarnowa historyk Antoni Sypek. Urodził się dokładnie w dniu setnej rocznicy wybuchu rabacji i poświęcił jej wiele swoich publikacji. 

Jadąc z Tarnowa w kierunku Jasła, przejeżdżamy przez Pilzno. To jedna z najstarszych miejscowości w regionie, dziś w cieniu dawnej świetności miasta królewskiego i bogatego ośrodka handlu. Czas rabacji, która przetoczyła się przez Pilzno, była początkiem końca rozwoju miasta. Ominęła je budowana w latach 50. XIX wieku linia kolejowa łącząca stolicę Galicji – Lwów – z Przemyślem, Tarnowem, Krakowem i Wiedniem, co walnie przyczyniło się do upadku miasta.

Skręcamy z głównej drogi w kierunku Kamienicy Dolnej.

Przy szerokim gościńcu stała gospoda – austeria Rubina Kohlmanna. Może w tym miejscu, gdzie dzisiaj w drewnianym budynku starej, zabytkowej szkoły jest sklep? W książce Radka Raka to tu zaczyna się konflikt Jakóba Szeli (chłopa) i Wiktoryna Bogusza (pana), kiedy to pan przyjechał z dworu w pobliskich Siedliskach, zasiadł pod śliwą i popijając kompot zaprawiony pejsachówką zaczął egzekwować od chłopów należności. „Mówią, że gdyby w tamten dzień dziedzic byliby z Kóbą inaczej postąpili, wiele spraw potoczyłoby się innym torem i wielu krzywd można by uniknąć. Jeśli przyjrzeć się czasowi, widać wyraźnie, że to, co ważne, zawsze zaczyna się od spraw błahych. Od byle czego zaczynają się miłości, te przynoszące szczęście, te przynoszące ból, i te, które przynoszą jedno i drugie. Od byle czego wybuchają wojny, w których giną wielkie rzesze ludzi, a ci, co przeżyli, pustynnieją gdzieś głęboko w środku i od tego spustynnienia trudno ich czasem nazywać ludźmi.” (s. 29)

W tym samym miejscu ten konflikt w ich osobistym wymiarze również się kończy – w Baśni…, za sprawą czarciej ingerencji Wiktoryn/Jakób ginie z rąk Jakóba/Wiktoryna. „I choć później cały ten bałagan uprzątnięto, to w karczmie w Kamienicy już zawsze unosiła się nikła woń padliny i siarki. I powiadano w okolicy, że knajpa jest przeklęta, a raz do roku pije w niej sam diabeł”. (s. 438)

W wymiarze globalnym konflikt trwa nadal – „zawsze będą panowie, którym żyje się dobrze, i zawsze będą chamy, którym żyje się źle.” (s. 436)

Wijąca się droga prowadzi do Siedlisk. Tędy w powieści młody Szela szedł do dworu na sianokosy, tu w przydrożnych wierzbach spotkał swoją magiczną miłość – Malwę. 

Nad rzeczką Kamienica, prawym dopływie Wisłoki, znajduje się wieś Siedliska-Bogusz. Po II wojnie światowej zmieniono nazwę wsi na Siedliska Szeli, ale po kilku latach ostatecznie skończyło się jednak na upamiętnieniu nazwiska pana, a nie chłopa. Szela nie ma pomników, nie jest patronem żadnych miejsc poza jedną ulicą we wsi znajdującej się 300 kilometrów stąd. Co ciekawe, do 2014 roku jego imię nosił dawny plac Hohenzollernów we Wrocławiu, lecz po interwencji krakowskiego „Dziennika Polskiego” kłopotliwą nazwę usunięto. Stał się za to inspiracją dla twórców, ewoluującym symbolem różnych narracji, ważnym ostrzeżeniem, że bunt przeciw niesprawiedliwości społecznej może się skończyć krwawo, że łatwo wymyka się spod kontroli. 

Zaraz na początku wsi po prawej stronie drogi stoi kapliczka o ciekawej formie masywnego, trójkątnego słupa przykrytego trójspadowym dachem. Obok niej zaczyna się obsadzona drzewami droga do dawnych zabudowań dworskich Boguszów. Tutaj z rąk chłopów zginęła większość mężczyzn z tej rodziny. Potem majątek przechodził z rąk do rąk, zarządzali nim Gorajscy, Lewiccy, Adamkiewiczowie. Po II wojnie światowej został rozparcelowany, a we dworze jeszcze do lat 80. XX wieku funkcjonowało przedszkole gminne. Dziś z zabudowań pozostały nędzne ruiny, zarośnięte pozostałościami zaniedbanego parku. Jedyni świadkowie tamtych wydarzeń to właśnie te milczące graby, dęby, jesiony. To bardzo dobre miejsce na refleksję – czy istnieje pamięć miejsca? Zła energia po krwawych czynach? 

Wyobraźmy sobie, że jesienią dwór cały pokryty winobluszczem niemal płonął kolorem rdzy, podobnie jak okoliczne wzgórza porośnięte buczyną. Dookoła niego roztaczał się bujny ogród, na tyłach był sad, winnica, stajnie, sąsiek, powozownia, kuchnia. Karpacka puszcza ciągnęła się za nim przez cały Beskid, tajemnicza, pełna wądołów i zakamarków, wzniesień przypominających skalne warownie. W Baśni… Wiktoryn z dwoma bratankami przedzierał się tym lasem do Smarżowej, a potem do Brzostka. Na mapie to niedaleko, ale i dziś widać, jak trudna musiała być to ucieczka, w dodatku zimą. „Śniegu wyżej kolan, a w niektórych rozpadlinach nawet do pół piersi. Brnął donikąd jak przez sen, a las nie miał końca.”

W centrum wsi stoi murowany, neogotycki kościół współautorstwa Jana Sas-Zubrzyckiego, projektanta kilkudziesięciu budowli sakralnych na terenie Małopolski, Podola i Bukowiny. Przy okazji – gra w rozpoznawanie kościołów z jego atestem świetnie urozmaici podróż samochodem po Małopolsce (tylko w powiecie tarnowskim jest ich aż dziesięć).

Wewnątrz zobaczymy ciekawe witraże z krakowskiego zakładu Żeleńskiego projektu Stefana Matejki, ufundowane przez mieszkańców wsi – Zofie, Katarzyny, Stanisławów, Wojciechów. W połowie XIX wieku stał tu inny kościół, drewniany, a jak wyglądał wiemy dzięki publikacji Skarb architektury w Polsce, wydanej przez… J. S. Zubrzyckiego, również rysownika, inwentaryzatora i konserwatora sztuki.

Wejdźmy na położony po drugiej stronie drogi stary cmentarz parafialny, założony na początku XIX wieku. Rozciąga się łagodnie na południowym zboczu wzgórza i też jest częścią tej historii. Uwagę zwracają dwie budowle, nietypowe dla wiejskiego cmentarza, obie powstałe w drugiej połowie XIX wieku. Niewielki drewniany budynek o konstrukcji zrębowej, przykryty dwuspadowym dachem to obecnie wykorzystywana jako budynek gospodarczy dawna kostnica. Warto podejść i przyjrzeć się, jak została zbudowana. Takich budynków w okolicznych wsiach już praktycznie nie ma. 

Położona zaś na lewo od bramy głównej neogotycka kaplica stoi w miejscu, gdzie pochowano (a właściwie zasypano) ciała 23 ofiar rabacji z pobliskich dworów. Podobnie jak w Tarnowie, zrobiono to poza terenem ówczesnego cmentarza. Jeśli dobrze rozejrzymy się wokół, zobaczymy wbite w błoto kamienne destrukty. Podobno pochodzą z płyty nagrobnej tamtej mogiły. Kamienie, milcząc, mówią czasem więcej niż ludzie… 

Kaplicę ufundowała siostra pomordowanych Boguszów, Ludwika Gorajska. Na frontonie budowli umieszczono herb rodziny i epitafium z listą nazwisk. Stało się to piętnaście lat po rabacji, ale napis nie mówi, co się wydarzyło. Oszczędny i lakoniczny, tylko sugeruje tragedię: „Ku wiecznej pamięci Stanisławowi z Ziemblic Boguszowi, Wiktorynowi, Nikodemowi, Włodzimierzowi i Tytusowi Boguszowi (…) w dniu 20 lutego 1846 roku z tego świata boleśnie zeszłym, a tu pochowanym”. 

Przy kaplicy, po prawej stronie, znajdziemy też odnowiony grób młodziutkiego Włodzimierza Bogusza, którego najpierw ukryto, a potem wydano. O tym, jak zginął, mówi tylko detal podpierający nagrobny krzyż – widły. 

Kończąc wycieczkę, możemy jeszcze podjechać dwa kilometry do Gorzejowej, a konkretnie na Górę Przemienienia. Oznaczoną ją dobrze widocznym drogowskazem, przy białej kapliczce. W Baśni… przy drodze do Gorzejowej był kirkut wśród krzewów bzu, na którym pochowano ciało zakochanej w Kóbie Żydówki Hany. Na górę wiedzie też czarny szlak rowerowy z Pilzna (na blogach dla cyklistów podjazd ze względu na stosunek dystansu do przewyższeń nazywany jest „ścianą płaczu”). 

Istniejący dziś kościół, nazywany „kościółkiem na górach”, powstał w miejscu drewnianej kaplicy. W XVIII i XIX wieku często pielgrzymowano do znajdującego się w niej cudownego obrazu świętego Grzegorza nawet z odległych okolic, często w celu wyproszenia zmiany pogody na lepszą. 

W kaplicy był też ołtarz Przemienienia Pańskiego, od którego góra wzięła swoje alternatywne imię. 

Błądząc po buczynowych lasach, książkowy parobek Kóba był przekonany, że zaszedł aż pod tę górę, niejako granicę znanego sobie świata. Wtedy jeszcze nie wiedział (uwaga, spojler!), że doświadczy wężowej wdzięczności, dzięki której spełni się jego największe pragnienie, brzmiące „chcę zostać panem”. 

To miejsce pojawia się w Baśni… wielokrotnie, jest przepełnione magiczną energią, powiadają o nim dziwne rzeczy. W kościele na Górze Przemienienia przemieniony Jakób złożył pisemną przysięgę, że nie będzie pił wódki, aby nie nabijać pańskiej kabzy, a potem wzięli z niego przykład chłopi z Siedlisk, Smarżowej i Kamienicy. Do tego miejsca chodził na roraty, a żeby na nie zdążyć, wychodził z domu po północy. Tu zamieszkała pewna wiedźma…

Jadąc tam, a potem spacerując, bez trudu dostrzeżemy, jaki potencjał drzemie w tym miejscu. Za cmentarzem otwiera się ładny widok na Pogórze, a kiedyś, zanim wzgórze zarosło brzozami i olchami, było widać Beskid Wyspowy, Sądecki, Niski z Lackową i Magurami, Bieszczady, a przy ładnej pogodzie nawet Tatry. Wieża widokowa raczej tu już nie powstanie – zdecydowano się wybudować ją w nieodległej, wyżej położonej wsi Głobikowa. Możemy za to w samotności pospacerować po lesie, delektować się zapachami pogórzańskich łąk, poszukać poziomek czy grzybów i cieszyć się, że nie trzeba – jak kiedyś – płacić od nich podatków.

Zobaczyliśmy część Pogórza Strzyżowskiego, regionu pomiędzy dolinami rzek Wisłok i Wisłoka. Niektórych może zdziwić fakt, że to dwie różne rzeki – tymczasem pierwsza kończy swój bieg w Sanie, a druga w Wiśle. Obie mają swój początek w Beskidzie Niskim. Od zachodu zaczyna się Pogórze Ciężkowickie, a od wschodu Dynowskie. Północną granicą jest pradolina Podkarpacka, a południową – Kotlina Jasielsko-Sanocka. To nie jest część Polski, do której się jeździ na wakacje ani którą promują turystyczne blogi. Dobrze, że są jeszcze miejsca właśnie takie – do samodzielnego, uważnego, niespiesznego odkrywania.