Wolność krzepi. Tropem Dni Dziedzictwa po Powiślu Dąbrowskim

Każdy by z Was pragnął Wincentym Witosem pobyć choć przez tydzień, przez miesiąc choć pobyć, nie bójmy się słów, zbudować sobie rząd jeden, drugi, ho, ho, o trzecim nie wspominając.

W przysiółku Dwudniaki, na obrzeżach wsi Wierzchosławice, w krytym strzechą domu w 1874 roku urodził się Wincenty Witos – charyzmatyczny przywódca ruchu ludowego i trzykrotny premier II RP. Powszechnie wiadomo, że warunki życia na galicyjskiej wsi nie należały do najłatwiejszych. Rodzina Witosa była jedną z najuboższych, posiadała zaledwie dwa morgi lichego gruntu położonego pod lasem i część domu składającego się ze stajenki przerobionej na mieszkanie i małej sieni, w której mieściła się jedyna ich krowa (cyt. za: W. Witos, Moje wspomnienia, Warszawa 1981).

Dziś jego rodzinna chałupa, będąca pod opieką Towarzystwa Przyjaciół Muzeum Wincentego Witosa, przypomina o trudnym losie galicyjskich chłopów i biedzie, z której wyszedł jeden z czołowych polityków XX-lecia międzywojennego. Nim jednak pojawił się na politycznych salonach, ożenił się, a niecały kilometr dalej wybudował własne gospodarstwo. Jako działacz zaczął też organizować życie społeczno-polityczne w swoim regionie.

Wchodzicie do domu, w którym mieszkała rodzina Witosów, choć jakoś się krygujecie, bo w końcu to tak, jakby zaglądnąć wodzowi pod pierzynę.

Równolegle z życiem politycznym Witos układał swoje sprawy osobiste. W 1899 roku żeni się z Katarzyną Tracz, która w posagu wnosi kilka morgów ziemi. W 1913 roku niecały kilometr od rodzinnej chałupy buduje własną zagrodę. Na jego gospodarstwo składają się drewniany dom, stajnia, dwie stodoły i piwniczka. Obecnie zagroda, zwana przez mieszkańców Wierzchosławic witosówką, pełni funkcję muzeum biograficznego. Można w niej obejrzeć meble, narzędzia rolnicze, przedmioty osobiste – jak choćby jego charakterystyczne oficerki, pamiątki rodzinne, zdjęcia, dokumenty. To materialne ślady życia Witosa i zapis burzliwych czasów, w których przyszło mu żyć.

Wierzchosławice dla Witosa zawsze były ważnym punktem odniesienia. To tu się urodził, stawiał pierwsze kroki jako polityk, zbudował swój dom. Tutaj także w 1945 roku, zgodnie z ostatnią wolą, spoczął w rodzinnym grobowcu na lokalnym cmentarzu – mimo nacisków na pochówek na Wawelu. Przejście konduktu żałobnego z jego ciałem z Krakowa do Wierzchosławic uwiecznione zostało w materiale Polskiej Kroniki Filmowej. W ostatniej drodze Wincentego Witosa towarzyszyli mu zarówno politycy, działacze ludowi, jak i zwykli chłopi – dla których pozostał niezłomnym przywódcą.

Nie wolno Wam prześlepić wąskich ulic z brązowymi i zielonymi chałupkami. Nie wolno Wam zapomnieć, że gdzieś między Tarnowem i nie-Tarnowem, w kuluarach metropolitarnego zgiełku macie Zbylitowską Górę, czy, żeby nie przesadzać z oficjałkami, Górę, tak po prostu.

Zbylitowska Góra pod Tarnowem w przeszłości należała do rodów Zbylitowskich, Kotowskich, Krzeszów, Dembińskich, Moszczeńskich i Żabów. Pierwsza informacja o parafii pochodzi z 1326 roku. Obecny kościół stoi na fundamentach świątyni wzniesionej około 1464 roku. Jego fundatorem był ówczesny właściciel wsi Mikołaj Zbylitowski. Brak najstarszej kroniki parafialnej (obecna pochodzi z końca XIX wieku) i materiału ikonograficznego skutkuje dość skąpą wiedzą na temat pierwotnego wyglądu, wyposażenia i późniejszych przekształceń architektonicznych kościoła.

Działania wojenne z okresu I wojny światowej prowadzone w okolicy Tarnowa spowodowały dotkliwe zniszczenia okolicznych zabudowań. W 1915 roku w wyniku ostrzału pozycji rosyjskich prowadzonego przez wojsko austro-węgierskie kościół uległ znacznemu zniszczeniu. Poważnie uszkodzone zostały także pobliskie plebania i wikarówka.

Aktualny wygląd świątynia zawdzięcza odbudowie z lat 1918–1922, z zachowaniem ocalałych wówczas zakrystii, prezbiterium i północnej kaplicy. Autorem planów odbudowy był – według prof. Piotra Szlezyngera – krakowski architekt i konserwator zabytków Ludwik Wojtyczko. Ponowna konsekracja kościoła (trzecia z kolei – o powodach drugiej z 1854 roku nic nie wiadomo) miała miejsce 16 września 1922 roku z rąk biskupa tarnowskiego Leona Wałęgi.

Do najstarszych elementów wyposażenia należy płyta nagrobna z płaskorzeźbą upamiętniającą fundatora świątyni. W bocznej kaplicy znajduje się kopia obrazu przedstawiającego Chrystusa w studni – oryginał pochodzący z połowy XV wieku znajduje się w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie. Na uwagę zasługuje także XIX-wieczna ławka kolatorska rodziny Żabów. Ołtarz główny oraz dwa ołtarze boczne (ich autorstwo przypisuje się Józefowi Dutkiewiczowi) pochodzą z okresu międzywojennego.

W 1957 roku artystycznego wyrazu wnętrzu kościoła pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Zbylitowskiej Górze nadał prof. Jerzy Nowosielski. Była to jego pierwsza samodzielna realizacja w przestrzeni świątyni rzymskokatolickiej. Obszerny program ikonograficzny Nowosielskiego obejmował sceny z Nowego Testamentu i przedstawienia świętych. Artysta osobiście wykonał dwie stacje Drogi Krzyżowej (XIII: Ukrzyżowanie i XIV: Zdjęcie z krzyża), pozostałe malowidła według jego koncepcji wykonali Jan Przełomiec, Witold Damasiewicz i Aleksander Kurcz. Polichromia obejmowała całe wnętrze kościoła. Niestety, w latach 90. XX wieku, w wyniku nieudolnej restauracji malowideł, została częściowo przemalowana i zamalowana, tracąc swój pierwotny kunszt.

Obok kościoła stoi XVIII-wieczna dzwonnica, w której ścianę wmurowano pociski – „pamiątki” po ostrzale z czasów I wojny światowej.

…idźcie sobie na żółciaki do parafialnego parku, pocznijcie sobie pod sędziwą lipą, siądźcie na ławeczce i popatrzcież: hen, po drugiej stronie ulicy, macie park większy jeszcze, park prawdziwie parkowy, a pośrodku dwór, dwór najprawdziwszy, całkiem żółty i fajny, w którym pełno dzieciaków, koni i włochatych psisk.

W pobliżu kościoła pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Zbylitowskiej Górze stoi klasycystyczny dwór Żabów. Obecne założenie dworskie powstało w pierwszej połowie XIX wieku dla Celiny ze Stadnickich Moszczeńskiej oraz jej męża Franciszka Moszczeńskiego. Wcześniejszy dwór spłonął w wyniku pożaru i brak jakichkolwiek informacji o jego wyglądzie. W 1863 roku, po śmierci Franciszka, majątek w Zbylitowskiej Górze odziedziczyła córka Maria, która wyszła za mąż za Stanisława Żabę herbu Kościesza. Ostatnim właścicielem majątku w Zbylitowskiej Górze był wnuk Stanisława – inż. Franciszek Feliks Żaba.

Według przekazów rodzinnych Żabów projektantem dworu był Piotr Aigner, architekt związany z rodziną Czartoryskich. Zespół dworski składał się z dworu, oranżerii pełniącej funkcję oficyny, wolno stojącej kuchni, stajni i wozowni. Fasada dworu zwrócona jest w stronę parku i widnieją w niej herby Nałęcz-Moszczeńskich i Szreniawy należące do Stadnickich.

Obecne wnętrze dworu nosi ślady pierwotnego układu. W okresie międzywojennym budynek składał się z 12 pomieszczeń: dwóch jadalni, kredensu, garderoby, czterech sypialni, dwóch gabinetów, pokoju bilardowego oraz pokoju gościnnego. Ozdobą całości były wiedeński serwis na 60 osób oraz biblioteka licząca pięć tysięcy książek. Do dziś zachowały się na ścianach i sufitach część stiuków, a na podłodze fragmenty parkietów oraz stolarka drzwiowa.

W 1945 roku, w wyniku nacjonalizacji majątków ziemskich, założenie dworskie wraz z pobliskim folwarkiem zostało rozparcelowane. Franciszek Feliks Żaba wraz z rodziną na krótko przeniósł się do służbowej willi przy gospodarstwie rolnym Państwowych Zakładów Azotowych w Tarnowie-Mościcach, którego Franciszek był kierownikiem, a następnie do Krakowa. Część wyposażenia dworu udało się Żabom wywieść podczas wysiedlenia, a część trafiła m.in. do tarnowskich instytucji kultury.

Po przejęciu majątku przez skarb państwa zabudowania dworskie zostały przeznaczone na cele szkolno-administracyjne. Od 1999 roku na terenie założenia działał powiatowy Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy. Obecnie, po odzyskaniu majątku przez spadkobierców rodziny Żabów i sprzedaży go prywatnym właścicielom, powstaje w nim Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy Dwór w Zbylitowskiej Górze.