Łowcy mikrobów, siewcy postępu ‒ w poszukiwaniu śladów Kazimiery i Odona Bujwidów

Spacer proponujemy rozpocząć od miejsca najmocniej związanego z Bujwidami, czyli od ich domu zakupionego z końcem 1904 roku, w którym oprócz mieszkań znajdowały się również zakłady wyrobu szczepionek i surowic, aż do 1951 roku, kiedy to odebrano rodzinie kamienicę. W roku 1964 w części jednego z mieszkań wnukowie Bujwidów powołali do życia muzeum biograficzne prezentujące przede wszystkim działalność naukową dziadka Odona. Jednak każdy, kto tu wejdzie, szybko zorientuje się, że bohaterów tutejszej opowieści jest więcej: Odo i Kazimiera, a po części także ich dzieci.

Przez lata muzeum było zamknięte, a obecnie otwiera się jedynie okazjonalnie. Niedawno w przestrzeni klatki schodowej zawisła wystawa opowiadającą o dziejach kamienicy i o historii jej właścicieli, a w podwórzu wymalowano mural. Na elewacji domu natraficie też na pamiątkową tablicę poświęconą Bujwidom. Będąc już w podwórzu, koniecznie zwróćcie uwagę na dawne stajnie dla szczepiennych koni. Gdzieś tu pewnie mieściły się też klatki z królikami, świnkami morskimi i myszami potrzebnymi do przeprowadzania doświadczeń.

W latach 1914‒1918 Odo Bujwid, główny lekarz Epidemicznego Laboratorium Twierdzy Kraków prowadził w oficynie szpital dla chorych legionistów, w którym pracowała cała jego rodzina. Od 1918 roku aż do swojej śmierci głównym kierownikiem zakładów była Kazimiera Bujwidowa, wycofując się wówczas całkiem z życia publicznego.

W kwietniu 1893 roku, kilka tygodni po nominacji Odona Bujwida na profesora nadzwyczajnego higieny Uniwersytetu Jagiellońskiego, cała rodzina Bujwidów, a więc Odo i Kazimiera z dziećmi, Kazią, Zosią i Jadzią, oraz ciotką Kazimiery Karoliną Klimontowicz, przenieśli się na stałe z Warszawy do Krakowa i zamieszkali przy ul. Studenckiej 11. To właśnie w Krakowie chcieli realizować swoje postępowe idee. Jednak Odo, który nie miał poparcia wpływowych postaci krakowskiego życia publicznego, często stawał się ofiarą uniwersyteckich rozgrywek podszytych zwykłą zazdrością. Z kolei jego żona skandalistka, która w 1894 roku oficjalnie wystąpiła z kościoła, niestrudzona autorka kolejnych artykułów w lewicowych gazetach, uganiająca się po mieście z feministycznymi broszurami, często odsypiająca na plantach noce spędzone na pracy intelektualnej, nie mogła się spodobać ówczesnemu konserwatywnemu i świętoszkowatemu Krakowowi.

W niewielkim zaniedbanym i starym domku przy ul. Strzeleckiej, należącym ponoć wcześniej do Józefa Brodowicza, profesora Kliniki Lekarskiej UJ i rektora uniwersytetu, Odo Bujwid otworzył swój pierwszy zakład i pracownię w Krakowie, a przed domem urządził ogródek, stajenkę dla zwierząt doświadczalnych, a także zasadził drzewka owocowe, specjalnie sprowadzone z Poznania, oraz winorośl „Tryumf Polski”, którą później rozpowszechnił w całej okolicy. Dom i podwórko także dziś nie są w najlepszym stanie, ale tu i ówdzie zachowało się kilka drzewek i winorośl.

Kazimiera widziała potrzeby kobiet, jeszcze zanim one same je dostrzegły. Razem z mężem zainicjowała powstanie Towarzystwa Gimnazjum Żeńskiego, a dzięki jego wysiłkom udało się w 1896 roku otworzyć I Gimnazjum dla dziewcząt w Krakowie, początkowo mieściło się przy ul. św. Jana 11, później zmieniało lokalizację, a jedną z nich był  pałac Larischa. Od 1905 roku znalazło siedzibę przy Wolskiej 13 (dziś ul. Piłsudskiego). Odo odnotował: „Dużo było roboty. Zaczęliśmy się krzątać koło utworzenia gimnazjum żeńskiego. Nie można było dopuścić, ażeby kobiety nasze nadal nie mogły uczyć się w szkołach wyższych. Skłodowska była smutnym przykładem zmarnowanych dobrych chęci służenia krajowi. Dlaczego rad nie został odkryty w pracowni Witkowskiego, kiedy wszystkie dane były na to, ażeby się to stało tu, a nie we Francji. Polskie nazwisko Skłodowskiej znikło, teraz jest Mme Curie. Musi więc powstać w Krakowie gimnazjum żeńskie. Tworzymy Towarzystwo Gimnazjum Żeńskiego. Członkami założycielami są: Cybulski, Witkowski, adwokat Gross. Dobieramy jako dyrektora Bronisława Trzaskowskiego, pełnego zapału pedagoga emeryta. Trudności piętrzą się, ale oboje z żoną zwalczamy je po kolei. Na jednym zebraniu towarzyskim prof. Rydygier, oburzając się na nasze reformatorskie poglądy w kwestii kształcenia kobiet, powiedział: «Prędzej mi włosy na dłoni wyrosną niż kobiety zaczną w naszym uniwersytecie studiować». Starania nasze zostały jednak uwieńczone dobrym skutkiem. Gimnazjum zostało otwarte, a do studiów uniwersyteckich dopuszczono cztery (panie). Na jednym z zebrań, gdzie był obecny prof. Rydygier, żona moja poprosiła go o pokazanie dłoni. «A to dlaczego? – Chciałam obejrzeć, czy nie jest owłosiona»”.

Figury Tadeusza i Zosi zdobiące fasadę Teatru Miejskiego, który został wzniesiony przez Jana Zawiejskiego w latach 1891‒1893, zostały ufundowane przez Kazimierę i Odona Bujwidów, jak dowiadujemy się z korespondencji znajdującej się w muzeum przy ul. Lubicz.

Rotary Club w Krakowie został założony 16 listopada 1933 roku. Jego wieloletnim prezydentem był Odo Bujwid. Klub otrzymał kolejny numer 3360. Zebrania klubowe odbywały się w każdą środę o godzinie 20.15 w sali na I piętrze Hotelu Grand. Działanie tej organizacji przerwał w roku 1939 wybuch wojny, ale w latach 90. XX wieku wznowiła swoją działalność.

Jakie cele stawiał i nadal stawia sobie Rotary Club? To stowarzyszenie ludzi różnych zawodów z całego świata, które „świadczy pomoc humanitarną, promuje wysokie normy etyczne w każdym zawodzie i pomaga budować dobrą wolę i pokój na świecie”.

Odo Bujwid w latach 1883‒1896 współpracował z brytyjskimi inżynierami, braćmi Williamem Heerleinem i Josephem Lindleyami, przy budowie warszawskich wodociągów. Nie może więc dziwić to, że kiedy bohater naszej opowieści pojawił się w Krakowie, powierzono mu zadanie opieki nad bakteriologiczną czystością wody pitnej, która miała przepływać przez nowy krakowski wodociąg.

I tak wedle zaleceń Bujwida zespół budynków i urządzeń technicznych wodociągów miejskich „Bielany” mógł stanąć u podnóża Srebrnej Góry, po wschodniej stronie klasztoru Kamedułów. Do dziś zajmuje on niewielką działkę po północnej stronie ulicy Księcia Józefa oraz duży, rozciągający się wzdłuż Wisły teren po stronie południowej.

W części północnej, ogrodzonej ceglanym murem, znajdują się obiekty technologiczne (hala maszyn parowych, kotłownia, laboratorium) oraz budynek mieszkalny z ogródkami przydomowymi i portiernia. Jest to najstarsza część zespołu, zbudowana w latach 1898‒1900. Po drugiej stronie ulicy, na rozległym terenie nad Wisłą, odbywa się pobieranie wody i wstępne procesy jej oczyszczania. Służy temu szereg studzien, zbiorników, osadników i filtrów. Tu zlokalizowano budynki warsztatów i filtrów pośpiesznych, pompownię, magazyn paliw oraz tunel przebiegający pod korytem Wisły.

Nadzór nad pracami powierzono inż. Romanowi Ingardenowi, który wykonał projekt wodociągu i został kierownikiem Miejskiego Biura Wodociągowego. W 1898 roku przystąpiono do budowy i w ciągu dwóch lat wzniesiono niezbędne obiekty. Uroczyste otwarcie wodociągu, noszącego wówczas imię cesarza Franciszka Józefa, nastąpiło w lutym 1901 roku.

Co ciekawe, w szafie w mieszkaniu Bujwidów zachowała się masa papierów związanych z wyborem miejsca poboru wody i budową filtrów oczyszczających.