Rewolucyjne wrzenie pod Wawelem

Spacer nasz rozpoczynamy od miejsca, gdzie Lenin wraz z żoną i teściową zatrzymali się zaraz po przybyciu do Krakowa. Na początku ulicy Zwierzynieckiej, w neorenesansowej kamienicy z drugiej połowy XIX wieku, działał wtedy hotel Victoria. Reklamował się jako obiekt podług nowoczesnych wymogów odrestaurowany, z cukiernią i restauracją. Umiejscowiony pięknie obok plantacyi (jak mawiano o Plantach), dwie minuty od Rynku Głównego, w pobliżu stacji tramwaju elektrycznego. Pokój z elektrycznym oświetleniem(!) i obsługą kosztował tam wówczas od 1,4 korony austro-węgierskiej za noc. O pobycie Lenina w hotelu możemy dowiedzieć się z ówczesnej prasy. Konserwatywny krakowski dziennik Czas miał bowiem stałą rubrykę, informującą, kto przybył do miasta. I tak, w wydaniu porannym z 23 czerwca 1912 roku podano, że zatrzymali się tam, między innymi, Włodzimierzowie Ulianoffowie z Paryża oraz Elżbieta Krupska. Hotel Victoria funkcjonował do 1938 roku.

Ulicą Zwierzyniecką, a następnie Kościuszki, zmierzamy na Zwierzyniec. Przekraczamy rzekę Rudawę, by za pętlą tramwajową skręcić w ulicę Królowej Jadwigi. Tam pod numerem 41, w piętrowym murowanym domu licowanym czerwoną cegłą, znajduje się obecnie oddział Muzeum Krakowa – Dom Zwierzyniecki. Zwierzyniec to dziś spokojna, urokliwa dzielnica mieszkalna. W czasach pobytu Lenina była to świeżo włączona do Krakowa dawna wieś, zabudowana małymi domkami – raczej biedne przedmieście zamieszkałe przez murarzy, wozaków i dorożkarzy. Choć obok, na stoku Góry św. Bronisławy, właśnie powstawało eleganckie osiedle urzędnicze zwane Salwatorem.

Wzmiankowany dom (wówczas pod adresem Zwierzyniec 218) został wybudowany przez murarza Jana Florczyka, od którego Uljanowowie wynajęli mieszkanie – dwa pokoje z kuchnią – ulokowane na pierwszym piętrze. Za domem rozciągał się sad schodzący aż do Rudawy. Mieszkanie nie było zbyt komfortowe – brakowało gazu i prądu (elektryfikacja Zwierzyńca nastąpiła po I wojnie światowej), wieczorami korzystano z lampy naftowej, w dodatku do dworca i poczty było daleko, gdyż linia tramwajowa na Salwator zaczęła funkcjonować dopiero rok później. Dlatego, pomimo lokalizacji umożliwiającej różne lubiane przez Lenina aktywności fizyczne, jak kąpiele w rzece, spacery na Kopiec Kościuszki i do Lasku Wolskiego oraz rowerowe wycieczki, zdecydowano o przeprowadzce.

Dwumiesięczny pobyt rosyjskiego rewolucjonisty pod tym adresem został w latach 50. XX wieku upamiętniony wpierw marmurową, a później spiżową tablicą umieszczoną na fasadzie budynku po prawej stronie od głównego wejścia (do dziś widać pozostałe po niej wgłębienie w murze) przez wiele lat koegzystującą z umieszczoną po stronie lewej figurką Matki Boskiej. W 1970 roku, w stulecie urodzin Lenina, w budynku otwarto stałą ekspozycję prezentującą pierwsze mieszkanie Lenina w Krakowie. Z czasem budynek stał się filią Muzeum Lenina, organizującą także wystawy czasowe dotyczące ruchu robotniczego i rewolucji proletariackiej. Obecnie w Domu Zwierzynieckim można oglądać wystawy o historii krakowskich przedmieść, ich tradycjach i folklorze miejskim.

Spod Domu Zwierzynieckiego kierujemy się na północ w stronę Błoni. Lenin lubił tu przychodzić również po przeprowadzce. Na spacery zabierał Inessę Armand, która ponoć od owych przechadzek otrzymała pseudonim Błonina. Idąc na wschód wzdłuż miejskiej łąki i rozkoszując się urodą tych dawnych pastwisk ss. Norbertanek ze Zwierzyńca, docieramy do ulicy zwanej wówczas Wolską (a obecnie Piłsudskiego – na cześć innego rewolucjonisty działającego w tym czasie w Krakowie), prowadzącej do Plant, którymi dostajemy się na ulicę Szewską.

Tutaj pod numerem 16. miał siedzibę Uniwersytet Ludowy im. Adama Mickiewicza – instytucja pozaszkolnej oświaty młodzieży i dorosłych, promująca idee szkoły świeckiej i demokratycznej. Odbywały się tu kursy, odczyty i pogadanki o charakterze popularnym, ukazujące współczesną wiedzę naukową oraz tłumaczące zjawiska społeczne i polityczne. W budynku prowadzono także bibliotekę z czytelnią i wypożyczalnią dostępną dla wszystkich chętnych. W kwietniu 1913 roku, przed audytorium składającym się między innymi z emigrantów z Królestwa, Władimir Iljicz Uljanow wygłosił po niemiecku odczyt zatytułowany Ruch robotniczy w Rosji a socjaldemokracja. Zarówno zapowiedź, jak i obszerne sprawozdanie z tego wydarzenia zostało zamieszczone w czasopiśmie Naprzód – wydawanym w Krakowie organie Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej (PPSD) Ignacego Daszyńskiego.

Po wyjściu z Szewskiej przecinamy Rynek Główny, mijamy bazylikę Mariacką i ulicą Mikołajską wychodzimy wprost na kamienicę nr 7 przy ulicy Świętego Krzyża. Przed I wojną światową na parterze budynku miała siedzibę studencka organizacja Spójnia, należąca do Związku Stowarzyszeń Polskiej Młodzieży Postępowej. Wokół Spójni grupowali się przede wszystkim członkowie Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) i Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Po rozłamie PPS-u sympatycy frakcji rewolucyjnej opuścili szeregi tej organizacji i założyli stowarzyszenie Promień. Spójnia miała charakter socjalistyczno-radykalny, a na jej zebrania przychodzili także interesujący się polityką mieszkańcy miasta i emigranci polityczni. Spójniacy przeciwstawiali się klerykalizacji uniwersytetu (organizacja strajków studenckich podczas tzw. Zimmermaniady), walczyli o równouprawnienie kobiet i przeciw antysemityzmowi (emocje podgrzewał toczący się wówczas w Rosji proces Menahema Mendela Bejlisa oskarżonego o mord rytualny). W lokalu Spójni w marcu 1914 roku Lenin wygłosił odczyt Rosyjska socjaldemokracja a kwestia narodowa, który ponoć wywołał gorące dyskusje.

Kontynuując spacer, ulicą Mikołajską dochodzimy do Plant i kierujemy się w stronę dworca kolejowego. Tam skręcamy w ulicę Lubicz, a następnie w Ariańską, która doprowadzi nas do ulicy Lubomirskiego, gdzie należy skręcić w prawo. Taki szkic trasy od dworca do swego domu Lenin własnoręcznie rysował i wysyłał w listach towarzyszom przybywającym pociągiem, aby nie błądzili po ulicach Krakowa. Bowiem po wyprowadzce ze Zwierzyńca Uljanowowie wraz z Jelizawietą Wasiliewną zamieszkali w dwupokojowym mieszkaniu na pierwszym piętrze kamienicy przy ulicy Lubomirskiego 49 (pierwotnie kamienica miała numer 47, ale w trakcie pobytu Rosjan pod tym adresem zmieniono numerację domów). Następnie, po kilkumiesięcznym pobycie na Podhalu w okresie letnim, przenieśli się do sąsiadującej z nią narożnej kamienicy numer 51, gdzie zajmowali nieco większe mieszkanie na drugim piętrze.

Niezaprzeczalnym atutem nowego lokum była bliskość dworca kolejowego i poczty dworcowej, gdzie codziennie odbierano i nadawano przesyłki, utrzymując w ten sposób komunikację z Rosją i organizując spotkania aktywistów partyjnych. W kamienicy przy Lubomirskiego 49 na początku stycznia 1913 roku odbyła się narada KC SDPRR z działaczami partyjnymi, zwana ze względów konspiracyjnych lutową, w której brał udział m.in. Józef Stalin.

Dziś ulica Lubomirskiego to niezwykle ruchliwa i męcząca okolica węzła transportowego, jednak na początku XX wieku rejon ten stanowił peryferie miasta (obok mieściła się rogatka), a tuż za domami, w których mieszkał Lenin, rozciągały się łąki, pola i sady. Wśród nich wznosił się okazały gmach fundacji książąt Lubomirskich, mieszczący schronisko dla chłopców – obecnie reprezentacyjny budynek główny Uniwersytetu Ekonomicznego. Nieopodal znajdował się austriacki fort – jeden z wielu tworzących Twierdzę Kraków – obok którego biegła na wschód droga do wsi Mogiła, a stamtąd do granicy rosyjskiej. Również tędy mogli docierać do Lenina bolszewicy.

Uciekamy z hałaśliwej ulicy Lubomirskiego w ulicę Borowickiej, skąd zaraz skręcamy w Topolową. Przed I wojną światową dzielnicę Wesoła zamieszkiwało wielu rewolucjonistów – nie tylko rosyjskich, ale też polskich, związanych z ruchem socjalistycznym. Przy ulicy Topolowej (pod różnymi numerami) mieszkał przez lata Józef Piłsudski. Losy obu konspiratorów przecięły się już w 1887 roku w Petersburgu, gdzie w procesie po udaremnionym zamachu na cara Aleksandra III starszy brat Lenina Aleksander Uljanow został skazany na stracenie, a Bronisław i Józef Piłsudscy na zesłanie. Trzydzieści dwa lata później dawni sprzymierzeńcy stanęli przeciwko sobie podczas wojny polsko-bolszewickiej.

Kierując się w stronę dworca, docieramy do ostatniego punktu naszego spaceru – położonego w sąsiedztwie Parku Strzeleckiego i otoczonego sporym ogrodem neoklasycystycznego pałacu Mańkowskich. Wzniesiony na samym początku XX wieku dla dr. Leona Mańkowskiego – indianisty i wykładowcy sanskrytu, zaprojektowany przez architektów Józefa Sowińskiego i Władysława Kaczmarskiego, mieści obecnie Wojewódzki Sąd Administracyjny. Wcześniej znajdowało się w nim Muzeum Lenina – w czasach głębokiego PRL-u punkt obowiązkowy w programie wycieczek szkolnych do Krakowa. Decyzja o jego utworzeniu została podjęta na nadzwyczajnym posiedzeniu Miejskiej Rady Narodowej m. Krakowa w 1950 roku, zwołanym z okazji 80. rocznicy urodzin twórcy partii bolszewickiej. Muzeum miało być widomą oznaką więzi łączącej wodza wielkiej Rewolucji Październikowej z ludem i miastem Krakowa, ośrodkiem promieniowania ideologii marksistowsko-leninowskiej, która toruje całej ludzkości drogę do lepszego jutra oraz symbolem wiecznej przyjaźni narodu polskiego z narodami związku radzieckiego, Polski Ludowej z ojczyzną socjalizmu, zbudowanego pod wodzą najbliższego współbojownika Lenina i genialnego kontynuatora jego dzieła, Józefa Stalina*. Muzeum Lenina funkcjonowało do 1990 roku.

*cytaty z posiedzenia Miejskiej Rady Narodowej m. Krakowa – „Gazeta Krakowska” (organ KW PZPR), 22 kwietnia 1950 r.

Bibliografia:

Lenin w Krakowie, Kraków 1970

Jan Adamczewski Polskie dni Lenina, Warszawa 1970

Jan Adamczewski Lenin na polskiej ziemi, Kraków 1975