Nasz spacer zaczynamy od budynku Collegium Novum UJ. Wybudowany w latach 80. XIX wieku neogotycki gmach projektu Feliksa Księżarskiego to budynek-ikona krakowskiego uniwersytetu, miejsce prestiżowych wydarzeń i siedziba jego władz. To dziś trudne do wyobrażenia, ale w czasie gdy powstał, kobiety w Polsce nie miały prawa studiować. Wyższe wykształcenie było nieziszczonym marzeniem Kazimiery Bujwidowej, dlatego też włożyła wiele energii w walkę o dostęp do niego dla innych kobiet, także swoich czterech córek.

Dzięki jej brawurowemu wystąpieniu na Pierwszym Polskim Kongresie Pedagogicznym we Lwowie w 1894 roku został przegłosowany postulat dopuszczenia kobiet na galicyjskie uniwersytety. W tym samym roku, wykorzystując istniejący przepis o hospitacji, zainicjowała akcję pisania przez kobiety podań o przyjęcie na Uniwersytet Jagielloński (status hospitantki nie dawał prawa do dyplomu, ale uprawniał do uczęszczania na wykłady i zdawania egzaminów, choć każdorazowo wymagało to zgody wykładowcy). Do rektoratu wpłynęło ich wówczas ponad sześćdziesiąt. W ramach próby uczelnia przyjęła trzy kobiety na Wydział Farmacji: Janinę Kosmowską, Jadwigę Sikorską i Stanisławę Dowgiałło, prośby pozostałych odrzucono. W trybie zwykłym studentki zaczęto przyjmować trzy lata później, w 1897 roku. Nie działo się tak jednak wszędzie – najdłużej, bo aż do roku 1920, bronił się przed kobietami wydział prawa UJ.

Plantami, a następnie ulicami Reformacką i św. Marka dochodzimy do usytuowanego na rogu ulic wczesnoklasycystycznego Pałacu Wodzickich, gdzie w 1896 roku, na drugim piętrze, zaczęło działać świeżo utworzone I Prywatne Gimnazjum Żeńskie. Prawdziwą rewolucją było to, że jego program nauczania odpowiadał gimnazjom męskim, co pozwalało absolwentkom na podejście do matury, a po jej zdaniu umożliwiało ubieganie się o przyjęcie na studia. Zarówno w utworzenie gimnazjum, jak i w jego działalność ogromnie zaangażowane było małżeństwo Bujwidów, uczęszczały do niego również ich córki.

Szkoła przenosiła się kilkakrotnie, by w końcu osiąść na stałe w 1904 roku we własnym budynku przy ulicy Wolskiej 13 (obecnie Piłsudskiego). Rok później, w wyniku narastającego wśród nauczycieli i założycieli konfliktu ideowego – duże kontrowersje wywoływały postacie nauczycielek, Stefanii Sempołowskiej, Marceliny Kulikowskiej czy Heleny Witkowskiej, o dość radykalnych poglądach i jawnie okazywanej bezwyznaniowości – nastąpił rozłam wewnątrz placówki. Od progresywnej, „bujwidowskiej” szkoły odłączyło się gimnazjum im. Królowej Jadwigi, prowadzące edukację „w duchu religijnym i narodowym”, które obrało za swoją siedzibę Pałac Spiski przy Rynku Głównym.

Z ulicy świętego Jana, przecinając Rynek Główny, zmierzamy do placu Na Groblach. Tutaj, w budynku pod numerem 9, zaprojektowanym przez Józefa Sarego i wzniesionym w ostatnich latach XIX wieku, mieściło się męskie Gimnazjum św. Anny (obecnie Liceum Ogólnokształcące im. Bartłomieja Nowodworskiego). Ministerialnym rozporządzeniem wyznaczono je na miejsce przeprowadzania eksternistycznych egzaminów dojrzałości dla kobiet – niedawno otwarte żeńskie gimnazjum nie miało jeszcze wówczas uprawnień do organizowania matur. W 1900 roku do egzaminu maturalnego przystąpiło tutaj 21 pierwszych jego absolwentek. Wydarzenie to swoją obecnością zaszczycili prezydent miasta i minister oświaty. Z powodu wielu utrudnień w działalności średniej szkoły dla kobiet, fundowanych jej przez konserwatywne i kościelne środowiska Krakowa, matury dziewcząt odbywały się w tym budynku jeszcze przez kolejnych siedem lat.

Z placu Na Groblach udajemy się pod budynek magistratu, mieszczący się w Pałacu Wielopolskich, zakupionym i odrestaurowanym przez Gminę Miasta Krakowa w 2 poł. XIX wieku. Tutaj, w sali posiedzeń Rady Miejskiej, w dniach 20‒23 października 1905 roku odbywały się obrady I Zjazdu Kobiet Polskich (pierwszego oficjalnego, bo trzy poprzednie organizowano nieoficjalnie, nielegalnie i w konspiracji). Wzięło w nim udział ponad dwieście uczestniczek z różnych miast, z wszystkich trzech zaborów. W tych październikowych dniach w Krakowie nie ograniczono się jedynie do debatowania, lecz zorganizowano także Zgromadzenie Ludowe, demonstrację na rzecz przyznania kobietom praw wyborczych oraz wiec. W trakcie zjazdu Kazimiera Bujwidowa wygłosiła referat o potrzebie reformy oświaty – wychodząc z założenia, że tylko dobra edukacja zbuduje nowe, lepsze społeczeństwo, żądała szkoły demokratycznej, bezpłatnej, uczącej krytycznego myślenia i traktującej uczniów podmiotowo. Podczas innej dyskusji wystąpiła z postulatem stworzenia organizacji walczącej o prawa polityczne kobiet (co ziściło się dwa lata później w Warszawie, gdzie powstał Związek Równouprawnienia Kobiet Polskich).

Walka o równouprawnienie kobiet była stale obecna w działalności Bujwidowej. Dopominała się o nie na szczeblu samorządowym i krajowym, angażowała się w akcje przedwyborcze, udzielała na wiecach, demonstracjach i na łamach czasopism. Słynne stało się jej wystąpienie w Krakowie z 1908 roku, kiedy przemawiała obok Marii Konopnickiej i Marii Dulębianki, domagając się przyznania kobietom czynnego i biernego prawa wyborczego do Sejmu Krajowego. Sama określała pierwsze dziesięciolecie XX wieku jako „najgorętszy okres walki o prawa kobiety”.

Spod magistratu idziemy ulicą Grodzką na Rynek Główny. W kamienicy pod numerem 13, z późnoklasycystyczną fasadą, tam gdzie obecnie znajduje się pasaż handlowy, na początku XX wieku stworzona została prawdziwa kobieca przestrzeń emancypacyjna. Mieściła się tu siedziba Stowarzyszenia Związku Kobiet i funkcjonowała redakcja „Nowego Słowa. Dwutygodnika społeczno-literackiego poświęconego sprawom kobiet”. Przez chwilę, w 1905 roku, gościła w budynku także Czytelnia dla Kobiet (podobnie jak redakcja, dość często zmieniająca siedzibę).

Zarówno Związek Kobiet, jak i dwutygodnik ukazujący się w latach 1902‒1907 były inicjatywami Marii Turzymy, która pełniła również funkcję redaktorki naczelnej czasopisma. W „Nowym Słowie” swoje teksty publikowały niemal wszystkie znaczące działaczki polskiego feminizmu pierwszej fali, w tym Kazimiera Bujwidowa. Periodyk kierowany był do kobiet o zdecydowanych i radykalnych poglądach. Jego zadaniem było „budzenie myśli kobiecej” i „informowanie społeczeństwa o działaniach ruchu kobiecego u nas i za granicą”. Drukowane w nim artykuły wprowadzały obyczajową rewolucję, odważnie poruszając tematy często uznawane za tabu, jak modele małżeństwa, podwójne standardy, prawa dzieci nieślubnych czy prostytucja. Od 1904 roku, co miesiąc, dodawana była do niego „Robotnica” poświęcona sprawom kobiet pracujących zawodowo, m.in. ich dyskryminacji na rynku pracy, która później przeistoczyła się w dodatek do pisma socjalistycznego „Naprzód”.

Spacer kończymy kilka kroków od Rynku, gdzie na ulicy Szpitalnej 7 znajduje się kamienica Pod Rakiem, zwana tak od zachowanego do dziś średniowiecznego godła na elewacji frontowej. Pod tym adresem mieszkała Maria Siedlecka, działaczka oświatowa i feministyczna, współzałożycielka – wraz z Kazimierą Bujwidową – Czytelni dla Kobiet, która też na jakiś czas znalazła tu swoją przystań.

Utworzona w 1895 roku Czytelnia była jedną z najważniejszych instytucji krakowskiego ruchu kobiecego, łączącą cele oświatowe, samopomocowe i emancypacyjne. Było to jedno z pierwszych miejsc, gdzie kobiety mogły się spotykać, wymieniać poglądami, skorzystać z biblioteki lub wziąć udział w różnego rodzaju prelekcjach, seminariach, wykładach czy pogadankach. Czytelnia stanowiła miejsce transferu wiedzy i informacji, ale też zaplecze infrastrukturalne dla organizowanych akcji politycznych czy pomocy społecznej. Tutaj zbierano podpisy pod petycjami domagającymi się dopuszczenia kobiet na UJ i inicjowano zjazdy kobiece. W jej ramach utworzono także sekcję walczącą z dyskryminacją i przemocą ze względu na płeć.

Do końca pierwszej dekady XX wieku Czytelnia dla Kobiet była przestrzenią skupiającą krakowski żywioł feministyczny. Wykłady wygłoszone w niej przez działaczki kobiece weszły w skład przeglądowej publikacji Głos kobiet w kwestii kobiecej, traktującej o sytuacji kobiet polskich, czyli o prawnych, ekonomicznych i kulturowych aspektach ich życia, oraz historii ruchu kobiecego. Redaktorką książki była Maria Turzyma, Kazimiera Bujwidowa zaś współautorką – napisała wstęp i pierwszy rozdział poświęcony kształceniu kobiet. Książka została wydana w 1903 roku, a dochód z jej sprzedaży przeznaczono na potrzeby gimnazjum żeńskiego.