Śladem krakowskich Hodegetrii

Jeśli wybieramy się na spacer po Starym Mieście, to gdzie go rozpocząć, jeśli nie w samym jego sercu, na wzgórzu wawelskim? Obraz, który tu znajdziemy, jest najmniejszy w gronie krakowskich Hodegetrii, jednak wyjątkowy pod wieloma względami.

Po pierwsze, jest połączony z innym obrazem, z którym tworzy całość tak zwanego dyptyku, rodzaju dwutablicowego ołtarzyka, zamykanego jak księga w twardej oprawie. Ta „księga” jest niemal całkowicie pozbawiona tekstu, jednak zawiera w sobie komunikat wizualny mówiący o religijnym uniwersum człowieka średniowiecza. Te dwa obrazy to Hodegetria i Święte Oblicze Chrystusa. Nie przedstawiają one ziemskiej rzeczywistości, lecz prowadzą nas do świata ponadrzeczywistego.  Obrazy kultowe miały niegdyś wielką siłę przyciągania, czasem zaś – jak i w tym przypadku – wzmacniano ją jeszcze, łącząc je ze sobą. Co więcej, nie zapomniano też o świadkach Boskiej obecności na Ziemi, o świętych obecnych tu w postaci kilkudziesięciu (!) relikwii umieszczonych w ramie.

Po wtóre wyjątkowe jest to, że wiemy, jak obraz trafił do katedry. Zakupił go Maciej z Grodźca, zmarły w roku 1472 wikariusz tejże katedry. To on darował dyptyk kościołowi katedralnemu, w którym był prezentowany przez długi okres, między innymi na ołtarzu św. Stanisława.

Schodząc ze wzgórza katedralnego, po kilku krokach docieramy do barokowego kościoła wznoszącego się przed placem św. Marii Magdaleny. W jego wnętrzu kolejny obraz, zdecydowanie starszy niż sama świątynia. Żeby go zobaczyć, musimy udać się na sam środek i spojrzeć w górę. Hodegetrię zawieszono bowiem wysoko, na jednym z filarów, po lewej stronie od prezbiterium. Obok zaprezentowano także barokową sukienkę, która niegdyś nałożona na obraz, była widocznym z daleka znakiem jego wyjątkowości. Wówczas sukienka zasłaniała – widoczną dziś w całości – średniowieczną powierzchnię obrazu, oprócz twarzy Marii i Chrystusa oraz ich rąk.

Choć nie znamy dokładnej daty jej powstania, to uznajemy ją dziś za najstarszą Hodegetrię typu krakowskiego. O dawności świadczą kompozycja i styl, pozwalające historykom sztuki zadatować ją na czas około roku 1400. Jeśli rzeczywiście tak jest, to niewykluczone, że ten obraz mógł oglądać król Władysław Jagiełło, a jeżeli jest odrobinę starsza, to kto wie, może nawet Królowa Jadwiga, która zmarła w roku 1399. Dziś obraz znajduje się za klauzurą, w klasztorze Ojców Dominikanów.

Kolejna Hodegetria czeka na nas we wnętrzu kościoła Mariackiego ‒ najważniejszej świątyni mieszczan krakowskich, a dokładniej w kaplicy Matki Boskiej Loretańskiej. Obraz datowany na około 1450 rok do niedawna zakryty był w dwójnasób: nowożytną sukienką i przemalowaniem. W trakcie konserwacji, przeprowadzonej w roku 2016 w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, zdjęto srebrną sukienkę, ale prawdziwą sensacją było jednak odsłonięcie średniowiecznego oblicza Marii. Okazało się, że jej twarz przemalowano w wieku XIX i znana była jedynie w takiej postaci. Konserwatorzy dokonali tak zwanego zabiegu rozwarstwiania. To niezwykle ryzykowne przedsięwzięcie przeprowadzono z pełnym sukcesem, przy zachowaniu usuniętej warstwy dziewiętnastowiecznej. Można tu nawet mówić o prawdziwym faceliftingu, który ukazał świeżość urody młodzieńczej twarzy Marii, namalowanej przed 550 laty. Dziś obraz ponownie prezentowany jest w srebrnej sukience.

Obok monumentalnego gmachu teatralnego stoi do dziś jedna z najstarszych świątyń Krakowa, kościół Świętego Krzyża. Zanim ów teatr wzniesiono, stał na tym miejscu jeszcze jeden kościół: św. Ducha, wraz z przynależącym do niego szpitalem. Ten ostatni, istniejący tu od najdawniejszych czasów przybytek, był prawdopodobnie miejscem przechowywania następnej na trasie Hodegetrii. Szpital w dawnych wiekach pełnił inną funkcję niż dziś: był nie tyle miejscem, gdzie udawano się na leczenie, lecz stanowił schronienie dla ludzi ubogich i chorych, najczęściej w ostatnim stadium ich życia. Wielu z nich mogło w tych ostatnich chwilach patrzeć na obraz, który dziś prezentuje się odnowiony w jednym z bocznych ołtarzy kościoła Świętego Krzyża.

Od kościoła Świętego Krzyża dotrzemy prostą drogą do kościoła św. Marka, przemierzając ulicę imienia tegoż Apostoła. Obraz wisi w kaplicy bł. Michała Giedroycia, przylegającej do kościoła od północy. W tym miejscu eksponowany jest od 1981 roku, wcześniej znajdował się w samym kościele, a następnie w skarbcu kościelnym, aż do jego „odnalezienia” w roku 1968. Umieszczenie tej Hodegetrii w urządzonej niebawem kaplicy było uzasadnione przez tradycję łączącą obraz z osobistym kultem, jakim darzył go żyjący w XV wieku zakrystian kościoła Michał Giedroyć, z zakonu kanoników regularnych od pokuty błogosławionych męczenników. Pogrążony w modlitwie zakonnik adorujący obraz został uwieczniony na wielu obrazach. Jedno z takich dzieł, namalowane w okresie baroku, znajduje się w tejże kaplicy, na ścianie po lewej stronie od gotyckiego obrazu.