Spacer szlakiem godeł krakowskich kamienic

Nasz spacer rozpoczynamy przy najstarszym zachowanym do dziś godle kamienicy w Krakowie: jest to dekoracja domu Podelwie przy ulicy Grodzkiej 32. Znajdująca się nad bramą rzeźba pochodzi z XIV wieku (sama kamienica w dzisiejszej formie jest w dużej mierze dziewiętnastowieczna) i przedstawia lwa pochylającego się ku malutkim lwiątkom. Taka kompozycja nawiązuje do bardzo konkretnego fragmentu opisu lwa ze średniowiecznych bestiariuszy.

Lew to zwierzę o bardzo bogatej symbolice. Już w starożytności postrzegano go jako króla zwierząt i wiązano z symboliką solarną, co w większości kultur było połączone z odwołaniem do jakiegoś głównego bóstwa. Chrześcijanie uznali, że lwa można powiązać z samym Chrystusem. Bestiariusze mówiły, że lew jest bardzo mądrym zwierzęciem – ścigany zaciera za sobą ślady ogonem. Poza tym wierzono, że zabija tylko z głodu, że nie ma w sobie okrucieństwa. Uważano także, że śpi z otwartymi oczami, gdyż jest wiecznie czujny. No i wreszcie w bestiariuszach pojawiała się opowieść o tym, że lwica rodzi martwe młode, a po trzech dniach przychodzi lew i ożywia je swoim oddechem – to było nawiązanie do Chrystusa, który na trzeci dzień po śmierci zmartwychwstał: został ożywiony tchnieniem swojego Ojca. I to właśnie chrystologiczne odniesienie widać w krakowskiej rzeźbie, która przedstawia moment, kiedy lew chucha na swoje młode i ożywia je oddechem.

Z ulicy Grodzkiej kierujemy się w stronę Rynku Głównego – tu pod numerem 8 znajduje się Kamienica pod Jaszczurką, dzisiaj znana głównie dzięki istniejącemu w niej od lat sześćdziesiątych XX wieku klubowi Pod Jaszczurami. Godło tej kamienicy to rzeźba dwóch gryzących się gadów – dziś fasadę zdobi kopia, a oryginał znajduje się w Muzeum Narodowym w Krakowie. To późnogotycka rzeźba bardzo wysokiej klasy, datowana na schyłek XV wieku; niewykluczone, że powstała w warsztacie związanym z Witem Stwoszem.

Trudno jednoznacznie zinterpretować znaczenie tego godła. Przede wszystkim nie mamy pewności, czy to są jaszczurki, czy może małe smoki. W średniowieczu przedstawienie gryzących się zwierząt najczęściej dotyczyło walki dobra ze złem albo po prostu samego zła: agresja dzikich bestii mogła symbolizować szatana, piekło lub grzech. Zwierzęta pełzające po ziemi (jaszczurki, węże, żaby) były uznawane za symbole negatywne, podobnie jak smok. Jednocześnie jednak jaszczurka mogła mieć pozytywne znaczenie jako zwierzę chętnie wygrzewające się na słońcu, dążące do słonecznego blasku. Ponadto wierzono, że gdy jaszczurka oślepnie, to może odzyskać wzrok patrząc na wschodzące słońce. W tym poszukiwaniu przez jaszczurkę światła i ciepła dostrzegano podobieństwo do duszy ludzkiej poszukującej Boga.

Krakowska Kamienica pod Jaszczurką powstała w XIII wieku, ale była wielokrotnie przebudowywana. W XVI wieku mieściła się w niej apteka, a od 1680 roku dom należał do Bractwa Włoskiego. Później były tam sklepy i składy kupieckie, a w latach dwudziestych XX wieku znalazł tam siedzibę Bank Spółek Zarobkowych. Wówczas przekształcono fasadę, między innymi umieszczono w niej kopię średniowiecznego godła, a oryginał trafił do Muzeum Narodowego.

Przechodzimy teraz na drugą stronę rynku. Rynek Główny 27 – to jeden z najsłynniejszych adresów Krakowa. W XIX wieku znajdujący się tutaj pałac był siedzibą rodu Potockich oraz ośrodkiem życia towarzyskiego krakowskich elit, a od 1956 roku działa tutaj legendarny kabaret Piwnica pod Baranami.

W średniowieczu w tym miejscu istniało kilka kamienic, stopniowo scalanych w pałac. Ostatecznego ich połączenia (wraz z adaptacją wnętrz) dokonano na początku XVII wieku. Narożna kamienica „Pod Barany”, która później stała się częścią pałacu, mieściła znaną winiarnię, w której bywali m.in. Jan Kochanowski, Mikołaj Rej i Łukasz Górnicki – od wieków zatem jest to miejsce spotkań krakowskich elit nad kielichem trunku. Niestety, miejsce to było także świadkiem wydarzenia tragicznego dla sztuki i kultury: to właśnie w okolicach dzisiejszego Pałacu pod Baranami w sierpniu 1537 roku został zamordowany Bartolomeo Berrecci, włoski architekt i rzeźbiarz, twórca m.in. Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Wiemy jedynie, że ugodził go nożem jego rodak, ale motyw zbrodni i tożsamość mordercy pozostają zagadką.

Pałac wziął nazwę od godła nad sienią wjazdową: to dziewiętnastowieczne płaskorzeźby przedstawiające trzy baranie łby autorstwa Franciszka Marii Lanciego. Jednak już w średniowieczu kamienica „Pod Barany” miała godło w postaci dwóch rzeźbionych baranów o jednej wspólnej głowie, których tułowie zdobiły dwie narożne ściany domu. Średniowieczne bestiariusze podkreślały, że barany to zwierzęta ofiarne, ale w tym wypadku godło odnosiło się prawdopodobnie do funkcji budynku. W gotyckiej kamienicy była gospoda „Gdzie Barany” i prawdopodobnie na jej dziedzińcu faktycznie trzymano przeznaczone na sprzedaż zwierzęta..

Na koniec kierujemy się ku Pałacowi pod Krzysztofory na rogu Rynku Głównego oraz ul. Szczepańskiej, który powstał w XVII wieku w wyniku połączenia gotyckich kamienic. Dziś jest to jeden z oddziałów Muzeum Krakowa.

Godłem narożnej kamienicy już w średniowieczu był św. Krzysztof. Niewykluczone, że pozostałością tego właśnie godła jest kamienna figura świętego, dość mocno zniszczona, datowana na lata ok. 1370, obecnie przechowywana w Muzeum Narodowym w Krakowie. Zapewne nieprzypadkowo takie właśnie godło znalazło się u wylotu Rynku Głównego, na trasie wiodącej z Kleparza, uczęszczanej przez przybywających z towarami chłopów z podkrakowskich wsi. Bowiem spojrzenie na Świętego Krzysztofa miało zapewnić bezpieczeństwo na cały nadchodzący dzień.

Święty Krzysztof to jeden z najpopularniejszych patronów, a zarazem święty legendarny. Jego imię – Christóforos – znaczy „niosący Chrystusa”. Według legendy święty ten miał być olbrzymem, który chciał służyć najpotężniejszemu panu na świecie. Pewien pustelnik powiedział mu, że najpotężniejszym władcą jest Chrystus, a żeby mu służyć, trzeba poświęcić się pomaganiu bliźnim. Krzysztof osiadł w pobliżu niebezpiecznej przeprawy przez rzekę i przenosił przez nią podróżnych. Pewnego razu o pomoc poprosił go mały chłopiec; na środku rzeki Krzysztof poczuł nagle olbrzymi ciężar dziecka i z największym trudem dotarł na drugi brzeg, po czym oświadczył: czułem, jakbym na swych ramionach niósł cały świat. Chłopiec mu odpowiedział: niosłeś nie tylko cały świat, ale nawet tego, który ten świat stworzył – był to bowiem sam Jezus. Właśnie dlatego olbrzym stał się Christoforosem, czyli „niosącym Chrystusa”. Tak też przedstawiano św. Krzysztofa: jako postawnego mężczyznę, który niesie na ramieniu lub na plecach Dzieciątko Jezus. Co ciekawe, wierzono, że wizerunki św. Krzysztofa mają magiczną moc – chronią przed nagłą i niespodziewaną śmiercią. Dlatego właśnie w widocznych miejscach umieszczano gigantyczne przedstawienia świętego, aby każdy mógł dla bezpieczeństwa codziennie zobaczyć taki „magiczny” wizerunek.

Numerację budynków w Krakowie wprowadzono w 1792 roku. Wówczas zanikł zwyczaj nadawania kamienicom godeł, ale powrócił on z końcem XIX wieku i w okresie międzywojennym. Z tego powodu Kraków pełen jest fascynujących rzeźb – średniowiecznych, nowożytnych i współczesnych – stanowiących unikatowe godła domów w całym mieście. Niewątpliwie szlak godeł krakowskich kamienic to materiał na niejeden spacer i temat, do którego można będzie wielokrotnie wracać.