Element napływowy. Spacer śladami „Przekroju”

Chcąc dotrzeć do początków „Przekroju”, powinniśmy udać się do budynku usytuowanego u zbiegu ulic Wielopole i Starowiślnej. Sam obiekt wzniesiony w latach 1920–1922 jako Bazar Polski został zaprojektowany przez Franciszka Mączyńskiego i Tadeusza Stryjeńskiego. Był to pierwszy w Krakowie wielkomiejski dom handlowy o nowoczesnej żelbetowej konstrukcji, który ze względu na podobieństwo swojej formy do okrętu nazywano również „krążownikiem Wielopole”. Kiedy w połowie lat 20. budynek odkupiła spółka wydawnicza, rozpoczął on swoją karierę jako Pałac Prasy. Do 1939 roku służył jako siedziba redakcji wielu popularnych tytułów, przede wszystkim „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”, jednego z najważniejszych ogólnopolskich dzienników II RP. Podczas okupacji mieściła się tu zaś redakcja i drukarnia „Gońca Krakowskiego” – niemieckiej, polskojęzycznej gadzinówki.

W lutym 1945 roku, czyli zaraz po wyzwoleniu Krakowa, właśnie w Pałacu Prasy znalazł swoje miejsce świeżo utworzony przez Jerzego Putramenta „Dziennik Polski” (mieścił się tam do 2011 roku, kiedy to budynek został sprzedany nowemu właścicielowi i przestał służyć czwartej władzy). Przyszły „Przekrój” powstał jako niedzielny czterostronicowy dodatek do tegoż, początkowo zwany „Ilustracją Polską”. Choć na niezależność, jako samodzielny ogólnopolski ilustrowany tygodnik aktualności, wybił się już 15 kwietnia 1945 (na trzy tygodnie przed zakończeniem wojny) – kiedy to ukazał się pierwszy numer właściwego „Przekroju” – to wciąż powstawał jeszcze pod tym samym adresem. Jego redakcja mieściła się wówczas w jednym pokoju. „Półeczka, wieszak, okrągły stół, dwa biurka. Przy jednym redaktor naczelny, przy drugim jego zastępca (…) We dwóch robili pismo” – tak wspominał początki czasopisma Jan Kamyczek we wspominkowym artykule zamieszczonym w pięćsetnym numerze.

Nieco lepsze warunki lokalowe „Przekrój” posiadał w swojej kolejnej siedzibie, do której przeniósł się w 1946 roku i pozostał na blisko trzy dekady. Choć i tu rozwijająca się wszak redakcja mieściła się w zaledwie trzypokojowym mieszkaniu nad Drukarnią Narodową. Ludwik Jerzy Kern, przez ponad pół wieku redagujący w „Przekroju” ostatnią stronę z Rozmaitościami, upatrywał jednego ze źródeł sukcesu tygodnika właśnie w ciasnocie pomieszczeń redakcyjnych. Według jego opisu w łazience mieściła się korekta (w wannie ponoć przechowywano listy od czytelników), w służbówce urzędowali graficy, jeden pokój miał Eile, a dwa pozostałe musiały wystarczyć wszystkim dziennikarzom. Sytuacja ta powodowała bezustanne interakcje pomiędzy użytkownikami tej przestrzeni: „Całe dnie spędzaliśmy, ocierając się o siebie, wspólnie dyskutując, myśląc i wymyślając nowe rzeczy, a wszystko na luzie, wesoło, łącznie z kolegiami redakcyjnymi u naczelnego”. Tę rozwibrowaną, kreatywną atmosferę łatwo odnaleźć na ówczesnych łamach czasopisma.

Do budynku Drukarni docieramy, idąc wpierw Plantami na południe, potem Dominikańską i Franciszkańską, następnie znowu przez Planty na północ, aż do głównego budynku Uniwersytetu Jagiellońskiego. Tam skręcamy w ulicę Piłsudskiego, która w okresie Polski Ludowej nosiła miano Manifestu Lipcowego, i dochodzimy do budynku nr 19. Pod tym adresem znajdujemy okazały, czteropiętrowy gmach wybudowany na potrzeby drukarni w latach 1911–1912 według projektu Teodora Hoffmanna. W międzywojniu, w czasach prosperity przedsiębiorstwa, na jego tyłach wybudowano dodatkowy trzypiętrowy budynek – „Przekrój” w tym miescu funkcjonował pod numerami 19 i 19a. W ostatnich latach nieruchomości przy Piłsudskiego pozostałe po upadłej Drukarni Narodowej przekształcono w apartamentowiec.

Twórca i redaktor naczelny tygodnika „Przekrój”, miłośnik psów, motoryzacji, pięknych kobiet, a nade wszystko nowoczesności i wszelkiego rodzaju nowinek, do domu z pracy mógł dojść dosłownie w pięć minut (co może nieco tłumaczyć jego niedbały codzienny strój, na który składały się workowate spodnie i kapcie). Wyszedłszy z redakcji przy Manifestu Lipcowego, wystarczyło pójść w prawo, by zaraz skręcić w ulicę Retoryka, skąd z kolei w Zegadłowicza, którą wychodzi się prawie na wprost narożnej kamienicy przy ulicy Małej 5. Ulica Mała jest faktycznie nieduża, stanowi coś na kształt łącznika między ulicami Zwierzyniecką a Felicjanek. Pod tym adresem Marian Eile zajmował wraz z żoną Katarzyną oraz terierem Fafikiem (który stał się popularnym bohaterem tygodnika) skromne, dwupokojowe mieszkanie komunalne na I piętrze, oznaczone numerem 7.

Z żoną mieszkali wspólnie, choć funkcjonowali jako osobne byty. Nigdy się nie rozwiedli, jednak od lat 50. nie pokazywali się już razem, a Eile w swym życiu związany był z różnymi kobietami. W czasach „Przekroju” przez blisko dwadzieścia lat z Janiną Ipohorską – z nią wówczas udzielał się towarzysko i wyjeżdżał na wakacje. Z żoną łączyła go jednak głęboka więź, sięgająca lwowskich czasów wojennych, kiedy to Katarzyna ocaliła mu życie. Przybranego wówczas przez nich aryjskiego nazwiska – Kwaśniewscy – oboje używali oficjalnie także po wojnie. Ich małżeństwo przekształciło się z czasem w związek przyjaciół. W mieszkaniu przy Małej każde z nich miało swój pokój. Jego pełen był książek i płyt (Eile słynął z kolekcji muzyki jazzowej, którą propagował na łamach „Przekroju”), jej – ludzi, gdyż była towarzyską osobą związaną ze środowiskiem Teatru Starego. Układ ten funkcjonował do lat 70., kiedy to Eile pozyskał pracownię na osiedlu Łobzów, gdzie z czasem zamieszkał na stałe, choć nigdy nie przeniósł wszystkich swoich rzeczy z Małej. Tam też zmarł w 1984 roku.

Ulicą Małą kierujemy się na południe, przecinamy Zwierzyniecką i ulicą Tarłowską dochodzimy do placu Na Groblach. Mijamy liceum Nowodworskiego i na Plantach skręcamy w stronę Wawelu. Następnie Podzamczem i Stradomiem dochodzimy na Kazimierz rozciągający się za ulicą Dietla. Tam skręcamy w ulicę Miodową i idziemy nią do końca. Przechodzimy tunelem pod torami, mijamy cmentarz żydowski i wchodzimy w ulicę Siedleckiego, która przynależy już do dzielnicy Grzegórzki. Tutaj, w jednym z wybudowanych tuż po wojnie dwupiętrowych bloków, w urządzonej z surową prostotą kawalerce na pierwszym piętrze mieszkała Janina Ipohorska vel Jan Kamyczek.

Trudno nie ulec wrażeniu, że jej lokum – skromne i skryte, z dala od centrum – w pewien sposób odzwierciedlało cechy swojej lokatorki. Niełatwo się o niej czegoś dowiedzieć – informacje są zazwyczaj zwięzłe i lakoniczne, choć była podporą „Przekroju”, kimś, bez kogo pismo by nie istniało. Trafiła do redakcji zaraz po jej powstaniu – z Eilem znała się jeszcze ze Lwowa, gdzie razem pracowali w teatrze. Po roku została zastępczynią redaktora naczelnego (stanowisko to straciła po jego rezygnacji). Z wykształcenia romanistka i malarka, w „Przekroju” wykorzystywała swoje liczne umiejętności, zajmując się w zasadzie wszystkim: tłumaczyła, redagowała, ilustrowała, adiustowała teksty, odpowiadała na listy, wymyślała cykle, rubryki oraz liczne akcje. Występowała pod wieloma pseudonimami – jako Jan Kamyczek tworzyła niezwykle popularną rubrykę „Demokratyczny savoir-vivre”, która doczekała się nawet wydania książkowego. Przez lata byli z Eilem nierozłączni, choć razem mieszkali tylko na wakacjach. Zmarła na alzheimera w 1981 roku.

Idąc dalej ulicą Siedleckiego, dochodzimy do Hali Targowej. Mijamy ją, przecinamy ulicę Grzegórzecką, przechodzimy pod wiaduktem i zaraz za nim skręcamy w ulicę Morsztynowską. Doprowadzi nas ona do ulicy Zyblikiewicza, którą kierujemy się w stronę skrzyżowania z ulicą Westerplatte. Tutaj na rogu znajduje się neorenesansowy budynek kasyna oficerskiego z końca XIX wieku, projektu Tomasza Prylińskiego.

W budynku tym w sezonie 1946/47 działał teatrzyk Zrzeszenia Autorów Tygodnika „Przekrój” o wdzięcznej nazwie „Siedem Kotów”. Założony został przez Mariana Eilego i Janinę Ipohorską, którzy zapewniali mu również oprawę plastyczną: Eile odpowiedzialny był za scenografie, Ipohorska za kostiumy. Ten pierwszy powojenny kabaret specjalizował się w purnonsensie i grotesce. Konferansjerem był tam Jerzy Waldorff, scenariusze pisał Konstanty Ildefons Gałczyński, oprawę muzyczną zapewniała Anda Kitschman. Na scenie występowałi zaś m.in.: Ludwik Sempoliński, Helena Grossówna, Hanna Bielicka czy Irena Kwiatkowska, dla której Gałczyński stworzył postać Hermenegildy Kociubińskiej. Inicjatywa ta, choć krótkotrwała, miała duże znaczenie dla rozwoju powojennego kabaretu i utorowała drogę takim zjawiskom, jak młodsza o dekadę Piwnica pod Baranami – notabene w początkach działalności szeroko promowana na łamach „Przekroju”.

Spod budynku kasyna kierujemy się Plantami na północ, by po kilkuset metrach skręcić z nich w ulicę św. Marka. Dochodzimy nią do ulicy Reformackiej, gdzie pod nr 3, w secesyjnym budynku usytuowanym naprzeciw zabudowań klasztoru Reformatów, znajdował się kolejny adres „Przekroju”. Dziś mieści się tu krakowski oddział Instytutu Pamięci Narodowej.

Redakcję przeniósł na Reformacką w 1974 roku Mieczysław Czuma, również wieloletni redaktor naczelny czasopisma (trzeci z kolei), który sprawował tę funkcję przez 28 lat (!). Po jego odejściu pismo funkcjonowało pod tym adresem jeszcze dwa lata. W 2002 roku „Przekrój” przeprowadził się do Warszawy, a dynamika zmian właścicieli tytułu oraz redaktorów naczelnych (a także idąca za nimi różnorodność pomysłów na prowadzenie pisma), które rozpoczęły się wraz z nowym tysiącleciem, mogły przyprawić o zawrót głowy. Po siedmiu latach periodyk powrócił jeszcze do Krakowa, tym razem na Zabłocie, by jako tygodnik przestać istnieć w 2013 roku.

Ponownie w Warszawie, ale już jako kwartalnik, „Przekrój” wydawany jest od 2016 roku. Pomimo zmiany formuły nowy właściciel tytułu z powodzeniem stara się odtworzyć charakter czasopisma z najlepszego okresu jego istnienia, przypadającego na późne lata 50. i 60. Nowej redakcji udaje się to dzięki twórczemu czerpaniu z dziedzictwa tygodnika, w tym powrotowi do tradycyjnej estetyki ilustratorskiej czy wykorzystywaniu treści z jego archiwum. Aż trudno uwierzyć, że „Przekrój” jest najstarszym pismem ilustrowanym w powojennej Polsce i w kwietniu tego roku skończył 75 lat. Szacownemu Jubilatowi pozostaje życzyć, by przy odzyskanej dobrej formie dociągnął przynajmniej do setki!

A Wam serdecznie polecamy lekturę „Przekroju” – i to zarówno wersji papierowej, jak i internetowej.