Wierni przysiędze. Szlakiem cmentarzy wojennych w Beskidzie Niskim

W maju 1915 roku niewielka miejscowość Staszkówka była świadkiem dramatycznych wydarzeń związanych z przejściem frontu bitwy pod Gorlicami. Zniszczenia objęły wiele zagród i budynków we wsi, doszczętnie spłonął zabytkowy, drewniany kościół z XV wieku. Do dziś ślady ówczesnej hekatomby widoczne są w krajobrazie okolicy – to cztery wojskowe cmentarze (o numerach 116, 117, 118, 119), na których pochowani są żołnierze różnych armii. Najbardziej monumentalny spośród nich jest cmentarz numer 118 – Patria. Projektantem pomnika, który składa się z czterech kamiennych pylonów ozdobionych krzyżami jest Hermann Kurt Hosaeus, nagrobki zaprojektował Anton Müller.  Spoczywa tu czterystu trzydziestu dziewięciu żołnierzy armii niemieckiej, dwustu osiemdziesięciu jeden armii austro-węgierskiej i czterdziestu trzech rosyjskiej.

Największy na terenie Galicji Zachodniej jest cmentarz oznaczony numerem 123, położony na wzgórzu Pustki, na skraju wsi Łużna. Jest on również największą nekropolią żołnierzy węgierskich poza granicami Węgier.

Na stoku wzgórza Pustki (446 m n.p.m.) spoczywa tysiąc dwustu żołnierzy poległych podczas bitwy z 2 maja 1915 roku – Polaków, Węgrów, Czechów, Austriaków, Niemców i Rosjan. Wśród porastających wzgórze buków znajduje się osiemset dwadzieścia dziewięć pojedynczych mogił i czterdzieści sześć grobów zbiorowych. Niezwykle malownicza jest kompozycja nekropolii, autorstwa Jana Szczepkowskiego – mogiły oznaczone drewnianymi krzyżami rozmieszczone są pośród drzew, w regularnych rzędach tworzących duże grupy; tuż pod szczytem wzgórza rozlokowano je amfiteatralnie. Wijące się pośród drzew ścieżki, przechodzące w stromych miejscach w schody, przywodzą na myśl założenie krajobrazowego ogrodu. W drodze na szczyt umieszczono kamienny taras, z którego widać panoramę Beskidu Sądeckiego i Tatry. Całość założenia wieńczyła drewniana kaplica zaprojektowana przez słowackiego architekta Dušana Jurkoviča. W 1985 roku oryginalna kaplica spłonęła. Została odbudowana w 2014 roku według oryginalnej dokumentacji – dokładnie w miejscu, w którym się znajdowała pierwotnie.

Reprezentacyjny cmentarz okręgu gorlickiego znajduje się na tak zwanej Górze Cmentarnej. Przez potężną bramę z trzema arkadowymi prześwitami wchodzi się jak do twierdzy wzniesionej na szczycie góry. Projektantem całego założenia cmentarnego jest Emil Ladewig. Pomnik centralny to ustawiony pośrodku monumentalny kamienny krzyż na kolistym tarasie, autorstwa Gustawa Ludwiga.

Po przeniesieniu tu zwłok z likwidowanych mniejszych cmentarzy i prowizorycznych mogił – łączna liczba pochowanych na nim żołnierzy austro-węgierskich, niemieckich i rosyjskich to dziewięćset trzynaście osób.

Cmentarz wojskowy numer 80 w Sękowej został zaprojektowany przez Hansa Mayra. Położony jest na zboczu wzgórza, na południowy wschód od wsi. Spoczywa na nim tysiąc dwustu sześciu żołnierzy armii austro-węgierskiej, niemieckiej i rosyjskiej. Początkowo planowano, że będzie to główna nekropolia III okręgu cmentarnego Gorlice, ostatecznie taką rolę otrzymał cmentarz numer 91.

Cmentarz zbudowany jest na planie litery T i otoczony murem z czterema pylonami – pomiędzy nimi znajduje się wejście. Wewnątrz nekropolia jest podzielona na dwa tarasy, a głównym elementem cmentarza jest betonowy krzyż umieszczony na podstawie z kamienia. Na górnym tarasie wzniesiono pergolę składającą się z szesnastu słupów ustawionych w kwadrat i nakrytych parami żelbetowych belek. Schody wiodą do najwyższej części cmentarza, gdzie planowana była budowa górującej nad otoczeniem, pseudorenesansowej kaplicy-mauzoleum o wysokości blisko trzydziestu metrów.

Cmentarz numer 60 na Przełęczy Małastowskiej (I okręg cmentarny – Nowy Żmigród) założono w miejscu stanowisk bojowych z maja 1915 roku. Dziś miejsce to gęsto otula las. Cmentarz został zaprojektowany przez Dušana Jurkowiča, słowackiego architekta, absolwenta wiedeńskiej Kunstgewerbeschule.

Centralne miejsce na cmentarzu zajmuje drewniana budowla w kształcie kaplicy. Jej ściany pokrywa gont, szczyt wieńczy ażurowa konstrukcja w kształcie połączonych z sobą krzyży. Pośrodku budowli widnieje malowana płaskorzeźba Madonny z Dzieciątkiem. Pod obrazem umieszczono inskrypcję w języku niemieckim autorstwa Hansa Hauptmanna. Symetrycznie rozmieszczone po obu stronach głównej alejki groby ujęte są w kamienne i betonowe obramowania. Nad nimi wznoszą się nagrobki w kształcie ażurowych krzyży. Emaliowane tabliczki z nazwiskami poległych wskazują na przynależność żołnierzy do wielu narodów wchodzących w skład monarchii. Często na krzyżach odnajdujemy zawiązane wstążki w różnorodnych barwach narodowych – to dowód, że wciąż trwa pamięć o poległych.

Cmentarz wojskowy numer 51 usytuowany jest na szczycie góry Rotunda (771 m n.p.m.). Projektantem tego zbudowanego na planie koła założenia cmentarnego był Dušan Jurkovič, a główny element nekropolii stanowi pięć wież zwieńczonych krzyżami z półkolistym daszkiem. Przez wiele lat cmentarz był trudno dostępny i zaniedbany, oryginalne wieże uległy zniszczeniu. W latach 2008–2016 udało się je zrekonstruować. Pochowano tu czterdziestu dwóch żołnierzy austro-węgierskich oraz dwunastu rosyjskich, poległych w lutym i marcu 1915 roku.

Na cmentarzu pochowano trzystu piętnastu żołnierzy poległych w czasie walk w styczniu i lutym 1915 roku. Założenie cmentarne na planie krzyża łacińskiego, autorstwa Dušana Jurkoviča, ulokowane jest na zboczu wzgórza Beskidek (660 m n.p.m.). Na ogrodzony drewnianym płotem cmentarz prowadzi półkolista pergola. W najwyższej części cmentarza, na szerokim kamiennym tarasie wznosi się dwukondygnacyjna wysoka wieża, zwężająca się ku górze, zwieńczona stromym, gontowym dachem.

Na terenie wschodniej Małopolski oraz dzisiejszego województwa podkarpackiego znajduje się jeszcze wiele innych, bardzo ciekawych cmentarzy wojennych. Krempna (numer 6), Wola Cieklińska (numer 11), Długie (numer 44), Gładyszów (numer 55), Lichwin (numer 185), Lubinka (numer 192), Charzewice (numery 288, 289, 290), Leszczyna (numer 310)… Warto je odwiedzić zarówno ze względu na walory architektoniczne, jak i umiejętne wkomponowanie w otaczającą przyrodę. Nekropolie są tak różne, że nawet pielgrzymka do nich wszystkich jest wolna od przesytu i duchowego zmęczenia – jak pisali, jeszcze podczas I wojny, komendant krakowskiego Oddziału Grobów Wojennych major Rudolf Broch i jego zastępca kapitan Hans Hauptmann w pierwszym „przewodniku” po galicyjskich cmentarzach.