Małopolskie Twin Peaks. Przemysłowe dziedzictwo Płazy i Chełmka

Choć Bogiem a prawdą, kiedy spacerujecie po Wapienniku, oddalonym zaledwie o parę chwil od płaziańskiego chronometru firmy „memento mori”, sama Wam się zatrzaskuje napa nostalgii.

Naszą podróż rozpoczynamy pod niepozornym budynkiem parafii pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Płazie z 1903 roku, z której łypie na nas umieszczone pod zegarem groźne przesłanie: Jedna z tych godzin będzie twą ostatnią. Jak przekonacie się sami, trudno o bardziej złowróżbne i trafne motto. Twórcą i pomysłodawcą tego zegara oraz widniejącej pod nim sentencji był ówczesny proboszcz, ksiądz Kazimierz Lissowski. Był rok 1970, zakład wapienniczy w Płazie działał w warunkach komunistycznej gospodarki, chociaż jego serce ostygło już 7 lat wcześniej. Ale do początku…

Pracownicze osiedle Wapiennik, będące częścią Płazy, kryje w swej przestrzeni wyjątkowy zabytek techniki – piec kręgowy. O nim jednak później. Cofnijmy się na razie do lat 90. XIX wieku, do czasu, gdy na miejscu obecnego zakładu rośnie iglasty las, poprzetykany gdzieniegdzie pastwiskami i polami uprawnymi. To właśnie wtedy krakowski adwokat Józef Stanisław Retinger i przedsiębiorca z Podgórza Gustaw Baruch postanawiają uruchomić tu profesjonalny kamieniołom. Z racji geologicznego położenia Płazy wydobycie kamienia wapiennego ma tu swoją długą tradycję, jednak firma Gustaw Baruch i spółka wprowadza je na zupełnie nowe tory. Pełny rozruch zakładu następuje w maju 1891 roku, zaś jego sercem staje się piec kręgowy typu Hoffmann.

Wystarczy, że zerkniecie na stary piec wapienniczy, wielgachny i grubaśny jak cielsko płetwala, ukryty pod drewnianą obudową jak pod pękającą w szwach derką, i już wam cieplej na sercu, w duszy goręcej.*

Nazwa pieca pochodzi od nazwiska niemieckiego budowniczego Eduarda Hoffmanna, który opatentował ten typ pieca jeszcze w połowie XIX wieku. Pracami budowlanymi kierował krakowski inżynier Adam Boznański, ojciec znanej malarki Olgi Boznańskiej. Istniejący do dziś piec do wypału wapna na pierwszy rzut oka swym wyglądem przypomina sporych rozmiarów stodołę. By zrozumieć, jak działał, trzeba zajrzeć do jego wnętrza. Krocząc krętym tunelem spowitym ciemnością, w blasku latarki odkrywany myśl techniczną, dzięki której przez dziesięciolecia powstawało doskonałej jakości wapno. Za wyjątkowością płaziańskiego pieca przemawia też fakt, że możemy oglądać go w jego naturalnym otoczeniu – wśród nadal użytkowanych wyrobisk.

Od początku swego istnienia Wapiennik w Płazie dostarcza wysokiej jakości wapna, wykorzystywanego głównie w budownictwie. O jego jakości świadczy fakt, że używa się go m.in. do wykonania stiuków w ówczesnym Teatrze Miejskim w Krakowie, do budowy domów według projektów Teodora Talowskiego, Tadeusza Stryjeńskiego czy do rozbudowy Twierdzy Przemyśl. Pod koniec XIX wieku wapno z Płazy według opinii Muzeum Przemysłowego w Wiedniu jest najlepszym w Galicji. Przed I wojną światową jego produkcja sięga nawet 300 ton rocznie. Znaczący spadek produkcji następuje wraz z wybuchem Wielkiej Wojny.

Wapiennik w Płazie to nie tylko zakład, to także niewielkie osiedle pracownicze, zbudowane w myśl Howardowskiej idei miasta ogrodu. Podstawą tego osiedla są cztery komfortowe „kamieniczki” z ogródkami, przeznaczone dla kadry zarządzającej i pracowników zakładu. (Niestety dziś najlepiej oglądać je na zdjęciach archiwalnych, nie wszystkie przetrwały, a te, które stoją, nie zdołały oprzeć się licznym przebudowom i współczesnym „upiększeniom”). Z czasem na osiedlu zaczynają także powstawać prywatne domy. Warunki pracy i życia w przedwojennym Wapienniku przyciągały ludzi z różnych małopolskich wsi. Życie na styku miasta i wsi sprawiało, że czuli się tu „swojsko”, ale jednocześnie podwyższali swój status społeczny i ekonomiczny.

Po II wojnie światowej znów nadchodzi czas odbudowy i kolejnej modernizacji zakładu. W tak zwanym czynie społecznym powstaje zakładowa świetlica, w której przez lata toczy się bujne życie kulturalno-rozrywkowe całej Płazy. To tu przychodzi Dziadek Mróz, to tu huczne bale trwają do białego rana, to w niej świętuje się Dzień Górnika, Budowlańca czy Dzień Wojska Polskiego – ten ostatni głównie za sprawą bliskiego sąsiedztwa jednostki wojskowej. W czasach PRL-u kamieniołom rozrasta się i mechanizuje, pracę ludzkich mięśni zastępują maszyny. Rozbudowuje się też osiedle robotnicze. Powstają duże bloki, już nie tak komfortowe jak te przedwojenne, za to pojemne. Pojawiają się: zakładowy basen, przedszkole, przychodnia, oczyszczalnia ścieków.

W miarę trwającej modernizacji wykorzystanie pieca kręgowego odchodzi do przeszłości. Ostatni wypał wapna odbywa się w nim w 1963 roku. W użytku pozostają już tylko automatyczne piece szybowe. Komunizm upada, a Wapiennik działa nadal w nowych warunkach politycznych, przeżywając kolejne wzloty i upadki. Zmienia się także osiedle, jego byt nie jest już zespojony z zakładem. Pojawiają się nowi mieszkańcy, a ci, których rodziny mieszkają tu od kilku pokoleń, starają się zachować lokalne dziedzictwo, gromadząc pamiątki i wciąż jeszcze żywe wspomnienia o Wapienniku. Do takich właśnie osób należy pan Stanisław Garlicki, który na poddaszu swego rodzinnego domu stworzył prywatne Muzeum Życia Codziennego. Za sprawą tego wyjątkowego miejsca – tworzonego z ogromną pasją – poznajemy zarówno historię powstania zakładu, jak i typową przestrzeń mieszkalną osiedla. Bogactwo zgromadzonych eksponatów i ich aranżacja okraszona barwną opowieścią właścicieli sprawią, że poczujecie klimat Wapiennika sprzed wielu dekad…

Wsiadamy w samochód i mając w pamięci sentencję z płaziańskiego zegara, ruszamy na zachód, by po zaledwie 30 minutach zatrzymać się tuż przed granicą województwa małopolskiego. Czas na kolejną przemysłową historię ze słodko-gorzkim zakończeniem.

W 1932 roku w niewielkiej miejscowości Chełmek na pograniczu Małopolski i Śląska znany już na międzynarodowym rynku przemysłowiec z Moraw, Tomasz Bata (czes. Tomáš Báťa) uruchomił pierwszą w Polsce fabrykę obuwia. Inwestycja dla jej twórcy była jedynie kolejnym z etapów ekspansji na światowe rynki – dla wsi Chełmek oznaczała początek nowoczesnej rozbudowy miasta w duchu modernizmu, wzrost liczby mieszkańców oraz niewiarygodnie szybki awans społeczny i materialny miejscowej ludności.

Chełmek podobnie jak budowane wcześniej przez Batę miasto Zlin (czes. Zlín), główna siedziba firmy, był wznoszony zgodnie z założeniami projektu idealnego miasta przemysłowego. Takie idealne miasto – według Jana Antonína Baty, młodszego brata i zarazem następcy Tomasza po jego tragicznej śmierci w 1932 roku – powinno być założone na terenach wiejskich, z dala od zurbanizowanych miejsc, aby na społeczność robotniczą nie miały wpływu żadne negatywne wzorce zewnętrzne. Dzielnica mieszkalna starannie oddzielona od fabrycznej miała zapewnić komfort wypoczynku po pracy, podobnie jak nowoczesne, wyposażone w prąd i bieżącą wodę mieszkania w niewielkich domach z ogródkami. Oś takiego idealnego miasta miała stanowić szeroka aleja z parkiem miejskim, prowadząca do głównej bramy fabrycznej z usytuowanym przed nią centrum z domami handlowymi i budynkami użyteczności publicznej. W pobliżu fabryki natomiast miała stanąć infrastruktura sportowa: basen, kort, skocznia narciarska. Idealne miasto powinno być dobrze skomunikowane zarówno na lądzie, wodzie, jak i w powietrzu.

Chełmek do 1939 roku spełniał niemal wszystkie wyznaczone przez Batę standardy, choć zrealizowano zaledwie część projektu architektonicznego, na przykład na terenie fabryki wzniesiono jedynie dziesięć z pięćdziesięciu zaplanowanych budynków – wojna przerwała przecież regularny wzrost. Domów mieszkalnych dla pracowników wybudowano łącznie kilkanaście (w tym hotele robotnicze). Pomiędzy poszczególnymi domami, których architektura była bardzo prosta w formie (ceglane prostopadłościany o płaskich dachach z kamiennym fundamentem), nie zezwalano na stawianie ogrodzeń. Chełmek stworzyła para czeskich architektów František Lydie Gahura i Miroslav Drofa. Co prawda dziś już nie istnieją budynki fabryczne zakładów Baty, jednak w tkance miasta wciąż jeszcze zachowało się wiele elementów tego przemyślanego i genialnego zarazem projektu.

W Chełmku Bata sfinansował też budowę Stacji Opieki nad Matką i Dzieckiem, która zajmowała się między innymi dożywianiem dzieci z ubogich rodzin, szkoły z klasą przedszkolną, placu zabaw dla dzieci, czytelni, a także budynku kościoła. Za jego czasów powołano liczne organizacje: straż pożarną, Polski Czerwony Krzyż, Towarzystwo Śpiewacze, oddział Ligii Morskiej i Kolonialnej, Związek Rezerwistów, Klub Sportowy z wieloma sekcjami (piłkarską, łyżwiarską, hokejową i strzelecką, kolarską i lekkoatletyczną); trenowano boks, zapasy, siatkówkę, skoki narciarskie, tenisa i ping-ponga.

O zasługach Baty dla okolicznych mieszkańców, jego wizji Chełmka i historii rodzinnego przemysłu obuwniczego opowiada oddany do użytku w 2006 roku Dom Pamięci Baty. W październiku 2007 roku Tomasz J. Bata, podczas swojej wizyty w Chełmku, dokonał symbolicznego otwarcia obiektu. Historia zatacza koło. A my opuszczamy Chełmek. Słyszycie motyw muzyczny z Twin Peaks?