Synagogi przez wieki stanowiły centra życia kulturalnego Żydów w diasporze. Funkcjonowały zgodnie z nadaną im nazwą, a więc jako „domy zgromadzeń” (hebr. bejt kneset). Tutaj zbierano się, by debatować nad prawem religijnym, które rozstrzygało kwestie istotne dla życia jednostek i społeczeństw, a od czasu zburzenia Drugiej Świątyni Jerozolimskiej – również modlono się.

Modlitwie w synagodze przewodzi kantor. Religijni Żydzi oczekują od niego, że będzie nie tyle wybitnym śpiewakiem, co autorytetem moralnym godnym pełnienia powierzonego mu zadania, jakim jest reprezentowanie ich przed Bogiem. Tak samo uważali Żydzi krakowscy, którzy toczyli bój o kantora synagogi Starej w 1927 roku. Część modlących się w synagodze chciała wówczas powołania na tę funkcję Chaima Cypresa, który ujął ich swoim talentem muzycznym. Sprzeciwił się temu jednak rabin Josef Kornitzer, który podał w wątpliwość walory etyczne kandydata. Spór doprowadził do rozwiązania zarządu synagogi. Wkrótce też wybrano innego kantora.

Przekonanie o wyższości walorów religijnych nad talentem muzycznym towarzyszy żydowskiej ortodoksji po dziś dzień. Jasno wyraził je światowej sławy kantor Naftali Herstik, gdy zapowiadał własne wykonanie modlitwy Kol nidrej podczas koncertu w synagodze portugalskiej w Amsterdamie w 2003 roku: „Ta dawna melodia śpiewana przez kantora wyraża prawdopodobnie więcej niż inne modlitwy: religijne oddanie, kawana, niezbędne, by być kantorem”.

Do grona ostatnich kantorów synagogi Wysokiej należał Leopold Kalman Wohlfajler. Kantor Wohlfajler był nie tylko śpiewakiem, lecz także dyrygentem chóru w synagodze przy ulicy Szpitalnej i kolekcjonerem żydowskich pieśni ludowych. Zginął „na posterunku”, zamordowany w obozie w Płaszowie 27 września 1944 roku podczas prowadzenia modlitw dla chorych z okazji Jom Kipur, tzw. Sądnego Dnia.

Jak wielu innych kantorów, Leopold Wohlfajler był stróżem żydowskiej tradycji muzycznej. Znał zarówno repertuar religijny, jak i świecki. Ten drugi często zresztą powstawał pod wpływem „ducha” i „materii” synagogi; z jednej strony podejmował związane z nią tematy, z drugiej zaś „wyprowadzał” z synagogi charakterystyczne dla niej melodie. Tak jak ma to miejsce w uroczej i humorystycznej piosence A chazen ojf Szabes („Chazan na szabat”):

Przyjechał chazan do małego miasteczka modlić się w szabat.
Trzej prominentni mieszkańcy miasteczka przyszli go zatem posłuchać.
Pierwszy był krawcem, drugi kowalem, a trzeci był woźnicą.

Orzekł krawiec:
Jak on śpiewa!
Jak igła sprawnie wyszywająca ścieg
lub dobrze prasujące gorące żelazko!

Powiedział kowal, tak, kowal przemówił i rzekł:
Och, jak on śpiewa!
Brzmi jak sprawne uderzenie młota lub mocny uścisk miechów.
Och, jak on śpiewa!

Wtedy przemówił i woźnica:
Och, jak on śpiewa! Jak on śpiewa!
Jakby woźnica ciągnął lejce albo świstał batem w powietrzu!
Och, jak on śpiewa!

O fundatorze tej krakowskiej synagogi, Izaaku synu Jakuba, istnieje ciekawa legenda opowiadana niegdyś przez rabina Symchę Bunama z Przysuchy. Otóż Ajzyk ben Jekeles miał być ubogim kazimierskim Żydem, któremu przyśniło się, że pod jednym z mostów w czeskiej Pradze ukryty jest skarb. Ruszył więc do Czech. Gdy dotarł na wyśniony most, popadł jednak w zwątpienie. Zwierzył się napotkanemu tam oficerowi i opowiedział mu swoją historię. Ten w odpowiedzi postawił mu retoryczne pytanie: „Czy uważasz, że tylko dlatego, że śniło mi się, iż pod piecem ubogiego krakowskiego Żyda, Izaaka syna Jakuba, znajduje się skarb, powinienem ruszyć do Krakowa i szukać go wśród tysięcy krakowskich Jakubów i Izaaków?”. Ajzyk podziękował za tę odpowiedź i ruszył do domu. Tam znalazł ukryty pod własnym piecem skarb i został jednym z najbogatszych Żydów w Krakowie.

Historia ta ma oczywiście wymiar duchowy. Można ją odczytać jako naukę o mądrej postawie zaangażowania w życie takie, jakie jest tu i teraz. O szukaniu w nim spełnienia nadziei, które zaprzepaszczamy przez lokowanie ich w wyobrażeniach o okazjach odległych i nieistniejących.

Analogiczne przesłanie zawiera tekst synagogalnej modlitwy Wehoszew kohanim:

Powrócisz znów do kraju swojej duszy.
Powrócisz do tego, czym jesteś.
Powrócisz do tego, kim jesteś.
Powrócisz do miejsca, gdzie się narodziłeś i narodzisz się znów.

Wzywa on do głębokiej introspekcji, która ma coś zmienić. W istocie wzywa do nawrócenia, które komentatorzy biblijni definiują jako „skierowanie uwagi na Boga”, a więc nie zmiany otoczenia, ale zmiany własnego nastawienia. Kantor, który podejmuje się wyśpiewania tej modlitwy, musi to zrobić w taki sposób, by przekonać obecnych do słuszności jej przesłania. Musi ich oczarować, uczynić z jej słów „zaklęcie”, które będzie rozbrzmiewało w umysłach religijnych Żydów również po wyjściu z synagogi. Jego postawa i śpiew mają porywać, zachwycać i w ten sposób jakby samoczynnie przemieniać jego współwyznawców.

„Jeżeli mowa o Tempel, był tam duży profesjonalny chór. Dyrygował nim dr Lust. Był to chór mieszany, nie śpiewały w nim dzieci, co było jeszcze jedną przyczyną, dla której ortodoksi ekskomunikowali tę synagogę”. Tak krakowski Tempel wspominał jeden z przedwojennych mieszkańców miasta. Oprawa muzyczna liturgii w krakowskiej synagodze postępowej budziła kontrowersje przez to, że przyznawała estetyce pierwszeństwo przed pobożnością. Kantor synagogi postępowej miał być profesjonalnym śpiewakiem, na którego moralne niedociągnięcia można było przymknąć oko. Od 20 do 25 procent budżetu synagogi przeznaczano na utrzymanie chóru. Wreszcie zakupiono dla Templu fisharmonię, jakby zupełnie zapomniawszy o żałobie po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej, na znak której obowiązywał zakaz używania instrumentów w liturgii synagogalnej. No i ta nazwa… Tempel, czyli „świątynia”. Dla ortodoksji nie ma świątyni poza Jerozolimą.

Krakowscy postępowcy nie byli jednak nazbyt radykalni w swojej reformie judaizmu. Owszem, chcieli racjonalizacji własnej religijności, odrzucenia praktyk trącących zabobonem. Byli przecież ludźmi świetnie wykształconymi, elitą intelektualną swojej społeczności. Byli też mocno spolonizowani, czym Kraków budził powszechną trwogę wśród żydowskich tradycjonalistów. W odniesieniu do muzyki – krakowscy postępowcy kształceni w duchu europejskim chcieli po prostu europejskiej muzyki liturgicznej. Na przykład takiej, jaką na wzór doskonałej opery francuskiej tworzył dla synagogi paryskiej w XIX wieku Samuel Naumbourg.

Perłą przedwojennego Krakowa był działający w tutejszej synagodze Kupa mistrz muzyki kantoralnej chazan Eliezer Goldberg. Dziś zapomniany, niegdyś uwielbiany przez krakowskich Żydów i ceniony w całej Galicji. W 1879 roku gmina krakowska musiała walczyć o niego z gminą jarosławską, dla której pracował po opuszczeniu rodzinnego Krzemieńca na Wołyniu. Goldberga uwielbiali nawet krakowscy postępowcy, dla których jego muzyka była kwintesencją tego, co najlepsze w muzyce Żydów Europy Wschodniej: ekspresyjnego śpiewu kantora, cudownie zestrojonej harmonii w partiach chóralnych, nostalgicznych cytatów z tradycyjnych melodii ludowych. Także elity kochały go pomimo tego, że Goldberg nie posiadał żadnego wykształcenia muzycznego, nie umiał zapisać własnych kompozycji, nie potrafił dyrygować, a w dodatku był też słabym śpiewakiem.

W czym zatem tkwił sekret jego powodzenia? Posłuchajmy.

Ono b’koach

Błagamy Cię, mocą swojej prawicy rozplącz nasze splątane losy.
Przyjmij pieśni swego ludu, podnieś i oczyść nas.
Prosimy, Najmężniejszy, tych, co zmierzają ku Tobie, strzeż jak źrenicy oka.

Błogosław im, oczyść ich, miej litość nad nimi,

w swej sprawiedliwości zawsze ich nagradzaj.

Mocny i Święty, w dobroci swej prowadź swoją owczarnię.

Jedyny i Dumny, zwróć się ku swemu ludowi, który pamięta o Twojej świętości.

Usłysz nasz lament i wołania, Znający wszystkie tajemnice.

Synagoga Remu stała się w latach powojennych inspiracją dla jednej z kompozycji rabina Szlomo Carlebacha, pieśniarza i kompozytora, którego melodie wyśpiewują podczas rodzinnych celebracji świątecznych Żydzi na całym świecie. Jak wieść gminna niesie, goszcząc w Krakowie, Carlebach wybrał się na spacer ulicą Szeroką. Podczas spaceru zatrzymał się przed synagogą Remu i rozmyślał nad losem Żydów krakowskich. Wyobraził sobie, jak stali na Szerokiej spakowani, obłożeni walizkami wypełnionymi dobytkiem ich życia i czekali na przemarsz do stworzonego przez nazistów podgórskiego getta. Następnie oczyma wyobraźni ujrzał ich wcześniej, radośnie tańczących w tym samym miejscu. Oba obrazy zawarł w melodii zatytułowanej Cracow nigun (hebr. nigun oznacza melodię).

Obraz tańczących przed Remu mógł powstać w wyniku skojarzenia tego miejsca z legendą, która mówi, że w miejscu skweru znajdującego się naprzeciwko tej synagogi za czasów rabina Mojżesza Isserlesa (zw. Remu) stał dom, którego mieszkańcy urządzili wesele podczas szabatu. Mimo napomnień rabina, który przypominał biesiadnikom o misznajot Szabat (przykazaniach Szabatowych) wykluczających możliwość organizacji wesel w tym dniu, tańczący bawili się dalej. Wówczas ziemia miała się rozstąpić i pochłonąć dom wraz z weselnikami. W ten sposób tłumaczy się pochodzenie małego cmentarza zlokalizowanego na ogrodzonym skwerze na ulicy Szerokiej. Przy samej synagodze znajduje się natomiast inny, znacznie większy cmentarz żydowski, na którym pochowano m.in. samego Mojżesza Isserlesa.

Bibliografia:

Brauner Arje, Kach hitpalelu Jehudaj Krakow, w: Jehudim be-Krakow, Tel-Awiw 1988.

Cantors. A Faith in Song, wyk. Benzion Miller, Naftali Herstik, Alberto Mizrahi, 2003, Navarre Corporation.

Halkowski Henryk, Żydowski Kraków: legendy i ludzie, Kraków–Budapeszt 2011.

Jakubczyk-Ślęczka Sylwia, La musique juive à Cracovie de l’entre-deux-guerres selon les informations du journal «Nowy Dziennik», „Scripta Judaica Cracoviensia”, 2011, z. 9.

Jakubczyk-Ślęczka Sylwia, Reforma żydowskiej muzyki liturgicznej w Galicji na przełomie XIX i XX wieku, „Studia Judaica”, 2019, nr 2.

Manor Genia, „Nowiny Krakowskie” (Tel-Awiw), wrzesień 2007.

Maślak-Maciejewska Alicja, Wydarzenia patriotyczne organizowane w synagodze Tempel w Krakowie, w: Synagoga Tempel i środowisko krakowskich Żydów postępowych, red. M. Galas, Kraków–Budapeszt 2012.

Maślak-Maciejewska Alicja, Modlili się w Templu: Krakowscy Żydzi postępowi w XIX wieku. Studium społeczno-religijne, Kraków 2018.