… jeden z największych ośrodków chasydyzmu na ziemiach polskich.
Żydzi przybyli do Bobowej w 1732 roku. Sprowadził ich Michał Jaworski, ówczesny właściciel miejscowości, aby dźwignąć z upadku handel w mieście. W 1765 roku mieszkały tam 44 żydowskie rodziny[1]. Kupcy żydowscy otrzymali w Bobowej liczne przywileje zarówno grupowe, jak i indywidualne; wydawano osobiste zezwolenia na obrót określonymi towarami. Sprawiło to, że Żydzi zdominowali handel w mieście. Za otrzymane przywileje kupcy płacili wysokie opłaty dziedzicom[2].
Dane źródłowe podają, że na początku rozbiorów Żydzi tworzyli już zwartą i dobrze działającą gminę, która w 1765 roku wybudowała synagogę. W 1773 roku Stanisław Łętowski, ówczesny właściciel miasta, wydał przywilej, który uporządkował status prawny Żydów. Od tej pory płacili coraz wyższe podatki. Musieli oni uiszczać właścicielom Bobowej czynsz za wolność osobistą i przywileje handlowe. Zabezpieczenie hipoteczne stanowiła synagoga. Dodatkowymi podatkami obarczyli Żydów zaborcy. Do 1774 roku trzeba było płacić 1 guldena od osoby. W 1776 roku tzw. podatek tolerancyjny wynosił już 4 guldeny od rodziny. Patent tolerancyjny z 1785 roku wprowadził tzw. podatek koszerny, wysokie taksy małżeńskie oraz tzw. świeczkowe (opłata za liczbę zapalonych w szabat świec).
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego z 1880 roku podaje, że Żydzi stanowili ponad 40% ogółu mieszkańców i odgrywali ważną rolę w życiu gospodarczym Bobowej (90% sklepów, 18% warsztatów rzemieślniczych).
W nocy z 10 na 11 października 1889 roku w Bobowej wybuchł wielki pożar. O spowodowanie jego wybuchu, a także o opieszałość w gaszeniu, oskarżono Żydów. Jak podają miejscowe przekazy, pożar miała zaprószyć świeczka, płonąca w kuczce podczas święta Sukot, od której zapalił się dom, a później całe miasto. Pożar trwał całą noc i niemal doszczętnie zrujnował Bobową. Spłonęły wówczas wszystkie domy podcieniowe wokół rynku, kościół parafialny, ratusz, dwór oraz szpital[3].
Bobowa była jednym z największych ośrodków chasydyzmu na ziemiach polskich. Pierwszym cadykiem w mieście był Szlomo ben Mejer Natan Halberstam (1847–1906), wnuk Chaima Halberstama, cadyka z Nowego Sącza (on to właśnie przybrał nazwisko Halberstam od nazwy miasta, z którego pochodziła jego matka). Szlomo Halberstam przybył do Bobowej w 1893 roku. Wcześniej był rabinem w Bukowsku, Oświęcimiu i Wiśniczu, gdzie jednak popadł w konflikt z Żydami o bardziej postępowych poglądach. W tym ostatnim mieście założył w 1881 roku jesziwę Ec Chaim, którą następnie przeniósł do Bobowej[4]. Był gorącym przeciwnikiem świeckiego nauczania i chciał zwolnić Żydów z obowiązku nauki w szkołach publicznych.
Szlomo ben Natan w swoich naukach kładł nacisk na studia talmudyczne i skromne życie[5]. Pielgrzymowali do niego Żydzi z całej Europy Wschodniej, gdyż cieszył się autorytetem nie tylko wśród współwyznawców, ale i katolików. Uważany był wręcz za półboga i cudotwórcę. Zmarł w jednym z niemieckich uzdrowisk. Do dziś do jego ohelu na cmentarzu żydowskim w Bobowej pielgrzymują Żydzi z całego świata.
Po śmierci Szlomo Halberstama cadykiem w Bobowej został jego jedyny syn – urodzony w 1874 roku Bencjon Halberstam, zwany Bobower Rebe, znany zwłaszcza w okresie międzywojennym. To on uczynił z Bobowej jeden z najważniejszych ośrodków chasydzkich w regionie, a nawet w kraju. Założył wiele oddziałów jesziwy Ec Chaim w Galicji, jego zwolennicy zakładali tzw. sztible bobowskie w wielu miastach i miasteczkach. Odwiedzali go najwięksi znawcy Talmudu, przybywający doń m.in. z Polski, Węgier i Rosji. Był aktywny na polu społecznym i politycznym, wygłaszał mowy patriotyczne. W 1936 roku protestował przeciwko zakazowi uboju rytualnego, a w 1938 roku zaapelował o pomoc dla polskich Żydów wydalonych przez Niemców do Rzeczpospolitej. Zasłynął także jako kompozytor melodii chasydzkich – nigunów, które często wykonywał podczas wieczorów szabasowych.
Był ojcem siedmiu córek i czterech synów, w tym Nechemy Goldy (Chumci), której ślub z Mojżeszem Stemplem z krakowskiego Kazimierza w marcu 1931 roku przeszedł do historii. Wesele to do dziś pamiętane jest przez najstarszych mieszkańców Bobowej, gdyż przybyło na nie ok. 5 tys. pobożnych Żydów, którzy dotarli w specjalnie na tę okazję podstawianych pociągach. Tak to znamienne wydarzenie relacjonował krakowski „Nowy Dziennik”:
We wtorek odbył się w Bobowej ślub syna wiceprez. Rady Gminy Żydowskiej w Krakowie p. Stempla z córką cadyka z Bobowej. Na ślub przybyły specjalnym pociągiem rzesze zwolenników cadyka i wiele gości.
Na dworcu w Bobowej oczekiwała gości weselnych banderia konna oraz oddział pieszy chasydów w specjalnych strojach. Dwór bobowski podejmował gościnnie wszystkich przybyłych. Ślub odbył się o godzinie 5 wieczorem na rynku miasteczka przy bardzo licznym udziale ludności żydowskiej z Bobowej i okolicznych miasteczek. Uczta weselna, do której zasiadło kilkaset osób, przeciągnęła się do rana[6].
W 1931 roku cadyk przeniósł się z rodziną do Trzebini, bliżej Krakowa[7]. Jego następcą w Bobowej został syn Mojsze. Na początku drugiej wojny światowej rebe Bencjon uciekł z częścią rodziny do Lwowa, gdzie 25 lipca 1941 roku został aresztowany, a następnie rozstrzelany przez Niemców[8].
W okresie międzywojennym 70% radnych miejskich stanowili Żydzi. W latach 30. XX wieku obserwujemy też wyraźny podział zajęć gospodarczych ludności Bobowej. Sklepów żydowskich było wówczas 61, sklepów polskich – 7, rzemieślników żydowskich – 17, rzemieślników polskich – 33.
Wehrmacht wkroczył do Bobowej 7 września 1939 roku. Wkrótce potem rozpoczęły się ostre prześladowania, szykany, napady i rabunek mienia żydowskiego. W czasie wojny do Bobowej przybywało wielu żydowskich uchodźców, m.in. z Gorlic, Krynicy i okolic. W maju 1940 roku było w miejscowości jedynie 710 Żydów, a latem 1941 roku – 1272…
Cały artykuł przeczytacie na stronie Wirtualny Sztetl.
1. Bobowa, [w:] Encyclopedia of Jewish life before and during the Holocaust, red. S. Spector. New York 2001, s. 157.
2. Majcher K., Bobowa. Historia, ludzie, zabytki. Kraków 2008, s. 21.
3. Gass I., Żydzi w Bobowej podczas okupacji hitlerowskiej. „Rocznik Sądecki” 1995, t. XXIII.
4. Król A., Wnuk cadyka zakłada dwór w Bobowej, [online] http:/www.rp.pl/artykul/230949.html [dostęp: 24.06.2015].
5. Król A., Wnuk cadyka zakłada dwór w Bobowej, [online] http:/www.rp.pl/artykul/230949.html [dostęp: 24.06.2015].
6. Król A., Wnuk cadyka zakłada dwór w Bobowej, [online] http:/www.rp.pl/artykul/230949.html [dostęp: 24.06.2015].
7. Bobowa, Małopolskie Szlaki Dziedzictwa Żydowskiego, [online] http:/www.zydziwmalopolsce.pl/bobowa.php [dostęp: 24.06.2015].
8. The Bobover Rebbe, Rabbi Ben Zion bar Shlomo Halberstam (1874–1941), [online] http:/www.yadvashem.org/yv/en/exhibitions/communities/trzebinia/religious_life_halberstam.asp [dostęp: 24.06.2015].
