Małe i duże – czyli spacer po Bieczu (i okolicy)

Najważniejsze niegdyś dla Biecza miejsce leży nieco na uboczu. To niewysokie wzgórze wznoszące się nad Ropą kilkaset metrów na południowy zachód od starego miasta, przy drodze w kierunku Gorlic. To tutaj znajdował się zamek, w postaci murowanej wzniesiony może przez króla Wacława II. Zamek został rozebrany w XV w. i dziś ponad powierzchnią gruntu nie ma po nim śladu. Z okolicy tej rozciąga się znakomity widok na centrum miasteczka, zdominowane przez ogromne budowle: kościół kolegiacki i wieżę ratuszową.

Najokazalszą budowlą Biecza jest kościół parafialny i kolegiacki, którego monumentalna bryła zajmuje zachodni kraniec dawnego miasta. Świątynia powstała w kilku etapach w ciągu XV i XVI w. i jest najwybitniejszym dziełem późnogotyckiej architektury sakralnej w historycznej Małopolsce. Strzeliste halowe wnętrze, podzielone na trzy nawy lasem smukłych kamiennych filarów, naśladuje najnowocześniejsze wówczas kościoły Bawarii i Frankonii. Jednonawowe prezbiterium nawiązuje do lokalnych tradycji, ale uwagę zwraca jego sieciowe sklepienie o bardzo oryginalnej kompozycji. Inne warianty późnogotyckich sklepień (także z żebrami krzywobieżnymi) można obejrzeć w otaczających korpus kościoła kaplicach zamożnych rodów kupieckich.

Wewnątrz zachowało się bogate wyposażenie, m.in. późnogotyckie stalle przy ścianie zachodniej, a zwłaszcza wiele reprezentujących tendencje manierystyczne dzieł snycerskich z I poł. XVII w.: monumentalny ołtarz główny, w którego górnej partii wykorzystano płaskorzeźby z gotyckiego poliptyku, bogato zdobione stalle w prezbiterium, ogromny, nawiązujący do tradycji gotyckich krucyfiks na belce tęczowej oraz unikalny pulpit muzyczny. W nawie, przy arkadzie tęczowej, wznoszą się nagrobki z II poł. XVI w.: sędziego Piotra Sułowskiego oraz – szczególnie okazały, wykonany z alabastru – starosty Mikołaja Ligęzy.

Dzisiaj Biecz wydaje się położony cokolwiek peryferyjnie, ale w średniowieczu i czasach nowożytnych był ważnym ośrodkiem tranzytowym, a także siedzibą powiatu i sądu ziemskiego. Jakkolwiek nigdy nie rozwinął się w duże miasto, jego status nie mógł pozostać bez konsekwencji. Symbolami miejskiej suwerenności były: niebotyczna wieża ratuszowa górująca nad rynkiem – w obecnym kształcie wzniesiona w latach 70. XVI w. – oraz mury miejskie. U schyłku średniowiecza jedynie około dwudziestu procent miast w Małopolsce miało murowane fortyfikacje i Biecz mieścił się w tej liczbie. Po północnej stronie kościoła Bożego Ciała zachował się fragment częściowo zrekonstruowanego muru kurtynowego z dwoma basztami (z których jedna pełni też funkcję dzwonnicy). Kolejną wieżę znajdziemy po drugiej stronie świątyni, przylega do niej okazały dom Barianów-Rokickich.

Okazałe renesansowe kamienice mieszczańskie to kolejny znak rozpoznawczy Biecza, wyróżniający miasto na tle ówczesnej Polski, w której zaledwie kilka procent budowli wzniesionych było z kamienia lub cegły. Dziś obejrzeć można trzy szczególnie bogate domy, w tym zwłaszcza wspomniany Barianów-Rokickich oraz Dom Kromera (nazwa upamiętnia najsławniejszego bieczanina, ale budynek nigdy nie należał do Marcina Kromera ani jego krewnych) – oba mieszczą ekspozycje Muzeum Ziemi Bieckiej (m.in. wystawy o historii i kulturze materialnej miasta, wnętrze dawnej apteki, lapidarium detali pochodzących z zamku). Warto także zwrócić uwagę na bogatą dekorację architektoniczną kamienic, w tym na okazałe filary międzyokienne (podobne do tych w krakowskich kamienicach). Przy rynku wznosi się Dom Zbója Becza (nazwa współczesna, nawiązująca do legendarnego założyciela miasta) – w jego sieni oraz we wnętrzu mieszczącej się tu restauracji można obejrzeć pozostałości rzeźbiarskich dekoracji.

Jeśli z rynku skierujemy się na wschód opadającą stromo ulicą Grodzką, to po kliku minutach dotrzemy do sąsiedniego wzgórza. W drodze na szczyt miniemy niewielki cmentarz z czasów I wojny światowej i dotrzemy do dawnego klasztoru Reformatów z kościołem św. Anny. Kościół powstał w latach 40. XVII w. i (ponieważ Reformaci budowali według ujednoliconego schematu) przypomina świątynie tego zakonu w Krakowie, Wieliczce, Kazimierzu Dolnym. Wewnątrz warto obejrzeć udany cykl XVIII-wiecznych obrazów w ołtarzach bocznych.

Znaczenie tego miejsca dla Biecza jest większe, niż mogłoby się wydawać. To właśnie tutaj przez blisko 150 lat wznosił się wybudowany po likwidacji pierwotnej twierdzy na Górze Zamkowej zamek – na co dzień służący starostom, a okazyjnie królom.

Najbardziej znany zabytek tych okolic znajduje się niespełna 4 kilometry od Biecza, we wsi Binarowa. To mały, wzniesiony z jodłowych bali kościół parafialny pw. św. Michała. Powstał na przełomie XV i XVI w. i był wielokrotnie przekształcany – m.in. w XVII w. dodano wieżę, kaplicę i tzw. soboty (podcienia dookoła nawy). Te ostatnie usunięto trzy stulecia później. Budowli trudno jednak zarzucić niespójność – chociaż powstałe u schyłku średniowiecza drewniane kościoły określa się mianem gotyckich, to tylko z rzadka naśladują detale budownictwa murowanego, a stosowane przez cieśli formy tylko nieznacznie zmieniały się między XIV a XVIII stuleciem. Mimo wszystko historia obeszła się z binarowskim kościołem łagodnie – wewnątrz zachowało się bogate wyposażenie oraz pokrywające niemal całe wnętrze malowidła. Na te ostatnie składają się patronowe (malowane przez szablon) dekoracje ornamentalne na stropie, a także wykonane na pocz. XVII w. malowidła figuralne w nawie (m.in. sceny biblijne, postaci aniołów, Triumf Śmierci). Warto zwrócić uwagę na okazały manierystyczny ołtarz główny, w którym wyeksponowano figurę Madonny z pocz. XV w. (prawie 100 lat starszą od kościoła), a także należące do pierwotnego wyposażenia krucyfiks tęczowy i chrzcielnicę.

Kościół w Binarowej nie może się równać splendorem z biecką farą, wzniesiono go też z materiału przez stulecia uważanego za mniej prestiżowy. A jednak to właśnie ta maleńka wiejska świątynia została w 2003 roku zaliczona do najważniejszych zabytków świata i wraz z pięcioma podobnymi wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO.