Klucz Radziszów. Wstęp wolny do Doliny Cedronu

Każdy obiekt zabytkowy chce być „naj” w jakiejś kategorii, a ten jest najstarszym drewnianym kościołem na Pogórzu Wielickim. I faktycznie – jest tak wiekowy, że jeśli ktoś z mieszkańców wsi walczył pod Grunwaldem, to mógł tu dziękować za ocalenie życia.

Najbardziej charakterystyczny element kościoła to stateczna kwadratowa wieża z izbicą, czyli nadwieszoną kondygnacją z dzwonami. Cztery narożne wieżyczki dopełniają wrażenia, że tak mógłby wyglądać kościół Mariacki zbudowany przez wikingów. Wieża ma lekko pochylone ściany, ponieważ drgania wywołane przez dzwony mogą być terapeutyczne dla ludzi, ale są trudne do zniesienia dla wież. Zresztą pochylenie ścian w takim kościele to kwestia wszędobylska – właściwie wszystko jest pochylone i nie trzyma ani pionu, ani poziomu.

Wnętrze pachnie w specyficzny, trudny do opisania słowami, sposób. Jest przytulne, kolorowe, pieczołowicie odnowione (dzięki temu – co potwierdzają miejscowe statystyki – idealne na ślub). Przeważa niebieski we wszystkich odcieniach – kolor niewinności przynależny Matce Boskiej, która wraz z Dzieciątkiem króluje w ołtarzu głównym. Warto przyjrzeć się im przez chwilę. Twarze, mimo przemalowań reszty obrazu, są dokładnie takie, jakie wyszły spod pędzla artysty w połowie XV wieku!

Drugi najcenniejszy zabytek to późnogotyckiego krucyfiks (głowa do góry – jest na belce pod sufitem). Koniecznie przyjrzyjmy się też lwiemu fotelowi celebransa (po prawej) i kamiennej chrzcielnicy z pokrywą (po lewej). Na pokrywie jest rzeźba popularnego w ikonografii chrześcijańskiej ptaka, który bynajmniej nie jest gołębicą.

Uwagę przykuwają też bogato zdobione ołtarze boczne, ambona, barokowe organy, polichromie (na ścianach apostołowie, na suficie Wniebowzięcie NMP otoczone medalionami z tajemnicami różańca oraz Chrystus na Górze Tabor).

Kościół wart jest mszy. A jeżeli będzie to sezon jesienno-zimowy, trzeba udać się z prośbą o otwarcie naprzeciwko, do nowego kościoła. Trójkątna bryła z lat 80. może nie obiecuje wiele, ale to pozory – wnętrze jest ciepłe i pełne światła. Kołaczcie!

Niewielki drewniany budynek na białej podmurówce stoi po tej samej stronie ulicy, co nowy kościół. Kiedyś spichlerz plebański, dzisiaj skansen kieszonkowy. Na zewnątrz budynku wisi rząd koński (jak niepokojąco by to nie brzmiało) oraz różne narzędzia do pracy w polu, na ogół z zębami (jak niepokojąco by to nie brzmiało).

Budynek sprawia wrażenie zamkniętego na głucho, ale pamiętajcie – warto kołatać! Tym razem trzeba tylko:
1. wejść po schodkach,
2. samodzielnie wyciągnąć drewniany kołek ze skobla,
3. pamiętać, gdzie się go położyło.

Wewnątrz zobaczymy to, co znaleźli lub przynieśli mieszkańcy Woli Radziszowskiej: meble, naczynia, narzędzia gospodarskie, przedmioty codziennego użytku, ozdoby świąteczne, kołyskę, kolorową skrzynię, kołowrotek. Jest nawet kalendarz strażacki z 1969 roku! Klimat trochę jak z komisu, a trochę jak z regionalnej karczmy: drewniane narty nad figurą Matki Boskiej, żelazko na duszę i gliniane garnki, stroik bożonarodzeniowy u powały, na ścianie haftowane makatki (przy czytaniu niektórych haseł zdejmuje lęk, że ktoś mógł je traktować jak dekalog). Część rzeczy na pewno rozpoznacie jako wciąż obecne we współczesnych kuchniach: emaliowane pojemniki na sól, kamionkowe garnki na ogórki albo strugane z wierzchołków bożonarodzeniowych choinek mątewki (świetnie zastępujące mikser w sytuacjach unplugged).

W pobliżu tablica informacyjna o Prehistorycznej Osadzie Łużyckiej należącej do krakowskiego AGH. Niestety, kilka lat temu prawie doszczętnie spłonęła (według gazet i miejscowych sprawcą był piorun).

Jak zapamiętać nazwę? Wystarczy wyobrazić sobie, że właścicielem był rosyjski arystokrata Bronaczow (postać fikcyjna), a nie szczyrzyccy cystersi (co trudno nie tylko zapamiętać, ale i wymówić).

Zobaczymy tu pozostałości dawnej Puszczy Karpackiej, ale – uwaga – walorem tego lasu bynajmniej nie jest jego dojrzałość rębna i wielkowymiarowość surowca! Przeciwnie, nie prowadzi się tu przemysłowej wycinki i las może przejść wszystkie stadia rozwojowe. Krajobraz urozmaicają jary, wąwozy i strumienie, zamieniające się czasem w śródleśne jeziorka i bagienka. Mimo braku tzw. widoków, momentami można poczuć się jak w górach, kiedy to wreszcie można iść po płaskim.

Wycieczkę rozpoczyna wyzwanie cywilizacyjne – znalezienie miejsca parkingowego (parking leśny jest niewielki). Stąd można wyruszyć w las tzw. Drogą Wojskową – oznaczoną zielonym szlakiem pieszym szutrową aleją (zwłaszcza jeśli jest się rowerzystą, dzieckiem w wózku lub spacerowiczem w obuwiu przemiękającym). Można też wybrać dłuższą i ciekawszą ścieżkę, słusznie nazwaną spacerowo-zdrowotną (należy podążać za biało-czerwonymi kwadratami). Parametry dla tzw. zadaniowców – długość: 4,5 km, stopień trudności: średnio-łatwy, przewyższenie: 148 m, punkty do GOT: 5.

Jeżeli wybierzemy kierunek przeciwny do ruchu wskazówek zegara (droga za szlabanem), od razu natrafimy na dwa urocze leśne stawy z groblami i mostkami, zasilane potokiem o wdzięcznej nazwie Pasieka. Szczęściarze mogą tu wypatrzyć zimorodka, o którym każdy słyszał, ale mało kto widział (mały i wściekle szybki indywidualista). Innych ptaków, zwierząt, płazów (salamandra!), gadów i motyli też jest tu w bród – lornetka może się przydać nie tylko jako balast. Na naprawdę doświadczonych grzybiarzy czekają zaś opieńki.

W lesie należy zachowywać się odpowiedzialnie: chodzenie po stosach i mygłach* – jak czarodziejsko by to nie brzmiało – grozi śmiercią lub kalectwem!.

*mygła – stos długiego drewna okrągłego, ułożonego w tę samą stronę, czyli grubsze końce po jednej stronie, z ponabijanymi czerwonymi płytkami z numerami (i nie jest to telefon do leśniczego).

Rezerwat zajmuje prawie 25 hektarów obszaru prawnie chronionego po to, aby zachować naturalny las, który kiedyś porastał Pogórze Wielickie. To las mieszany: przede wszystkim bukowo-jodłowy, ale rosną tu też dęby, sosny, jawory. Brzmi pospolicie? Poznajmy pierwszą parę.

Ona – srebrna kolumna z bocianim gniazdem, czyli jodła. Faktycznie nazwana pospolitą, choć taką znowu pospolitą choinką nie jest. Zajmuje tylko 2% polskich lasów, więc tak naprawdę zobaczymy ją głównie w rezerwatach i parkach narodowych. Jest wymagająca, bardzo wrażliwa na niskie temperatury i zanieczyszczenia. Leczy igłami, ale nie jest to akupunktura (a jeśli rozetrzecie te igły, poczujecie zapach pomarańczy). Z jej jasnego drewna wytwarza się m.in. piszczałki organów.

On – najpotężniejszy producent tlenu, czyli buk, również zwany pospolitym. Na stuletnim drzewie jest około 800 tysięcy radośnie uprawiających fotosyntezę liści, co daje dobową dawkę tlenu dla 14 osób! Ceniony też za drewno nadające się to produkcji niemal wszystkiego, m.in. fagotów, które wzięły miano od łacińskiej nazwy drzewa (Fagus). W Skandynawii podobno pierwsze manuskrypty spisywano na cienkich bukowych tabliczkach, tak więc nieprzypadkowo jego nazwa kojarzy się z angielskim słowem book i rosyjskimi bukwami. Żywe drzewo – według sylwoterapii, czyli drzewolecznictwa – pomaga się odprężyć, poprawia koncentrację i nastrój, dodaje wiary we własne siły. Cóż więc szkodzi przytulić się do gładkiego srebrzystego pnia? Najwyżej poczujemy się jak druidzi.

Pospolitą rośliną jest również skrzyp polny. Tu spotkamy jego starszego brata ­– skrzyp olbrzymi, który do niedawna był pod ochroną. Skrzypy mają tyle krzemionki, że kiedyś sporządzony z nich proszek służył do szorowania garów i podłóg, a dziś jest używany do polerowania i konserwacji instrumentów muzycznych. Poza tym należy im się chwila uwagi z racji wieku – rośliny niezwykle podobne do dzisiejszych skrzypów rosły już miliony lat temu. I naprawdę mają coś z aury Parku Jurajskiego.

Runo leśne rezerwatu kryje wielu innych rezydentów. Na przykład kosmatkę owłosioną (może niektórym sprawi ulgę informacja, że nie jest to zwierzątko).

Ciekawostka: rzadki w Małopolsce styl klasycyzmu warszawskiego z początku XIX wieku.

Projektant: ks. Sebastian Alojzy Sierakowski – niebywale ciekawa postać: jezuita, mason, architekt, bibliofil, członek KEN, szef fabryki marmurów, kustosz skarbca koronnego… Kim on nie był? W każdym razie zasłużenie spoczywa na Wawelu.

Inwestorka: hrabina Ludwika Szeptycka z Dzieduszyckich, właścicielka dóbr tzw. klucza Radziszów, który dostał się Dzieduszyckim po tynieckich benedyktynach. Rodzina związana była z Radziszowem przez ponad 80 lat i raczej lubiana, skoro podczas rzezi galicyjskiej w obronie państwa wieś stoczyła bitwę z mieszkańcami Woli Radziszowskiej.

Po Dzieduszyckich dwór przechodził z rąk do rąk. Na początku XX wieku został wykupiony przez gminę i zamieniony w szkołę, która służyła okolicznym dzieciom prawie 100 lat.

Wyremontowany dwór obecnie pełni funkcje kulturotwórcze, co w praktyce oznacza m.in. możliwość zwiedzania wystaw poświęconych ludziom związanym z Radziszowem. Tu bowiem urodził się Henryk Jaskuła, który jako pierwszy Polak (a trzeci żeglarz w historii) samotnie i bez zawijania do portu opłynął jachtem kulę ziemską. Rejs trwał prawie rok na przełomie lat 1979 i 1980. Aprowizacja? Konserwy mięsne (z Baltony), 500 litrów wody (zużył połowę), 24 butelki spirytusu (wystarczyły do połowy rejsu). Radziszowianinem z wyboru został Wit Wisz. To rzeźbiarz, który – mimo że nie trafił do Wikipedii – w swoim portfolio ma dzieła w krakowskich kościołach z listy top 10. Warto dowiedzieć się, co i w którym.

W klimatycznych podziemiach dworu mieści się Kawiarnia Dworska, otwarta również w weekendy. Nie przejmujcie się tablicą z godzinami otwarcia – kołaczcie!