W pałacu Pod Baranami, mieszczącym się w narożniku Rynku Głównego i ulicy św. Anny, często można było zobaczyć występującego w sztukach teatralnych samego właściciela domu, hrabiego Artura Potockiego, syna Jana, autora słynnej powieści Rękopis znaleziony w Saragossie. Zamiłowanie do teatru Artur odziedziczył jednak po babce, Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej, kobiecie, która niewątpliwie należała do grona najciekawszych postaci epoki oświecenia. Piekielnie inteligentna, piękna, bajecznie bogata i wpływowa, pozostawała dla Artura niesłabnącym autorytetem w wielu dziedzinach, szczególnie, że nigdy nie szczędziła mu – lekkoduchowi w sprawach finansowych – hojnego wsparcia. To Lubomirska położyła kamień węgielny pod budowę Teatru Narodowego w Warszawie i to ona wystawiała sztuki swojego zięcia Jana w urządzonym przez siebie teatrze amatorskim w Łańcucie. Jej najmłodsza córka, Julia, matka Artura, podobno „skończona piękność”, grywała w teatrze dworskim w Łazienkach, w Pomarańczarni. Występowała między innymi w sztuce Henryk VI na łowach.

A Artur? Ojca znał jedynie z korespondencji, matka osierociła go w wieku 7 lat. Najbliższego przyjaciela miał w bracie Alfredzie, który z rodziną osiadł w Łańcucie. Artur po służbie u boku Józefa Poniatowskiego (podczas napoleońskiej kampanii moskiewskiej) i po burzliwej historii miłosnej z Teofilą Radziwiłłową, ożenił się z Zofią z Branickich. Wkrótce po ślubie zakupili w Krakowie pałac Pod Baranami, w którym z przerwami Artur spędził ostatnie dziesięć lat życia. W 1823 roku mocno zdezelowany pałac został odremontowany i zaraz zaczęło się w nim tworzyć bujne życie towarzyskie właśnie za przyczyną Artura. Wydawano wspaniałe bale, grano w bilard i karty, niemal codziennie wydawano obiady. Barany nadawały ton w towarzystwie, bo Artur lubił się sam bawić i lubił też bawić innych. Dlatego może tyle zadowolenia dawały mu występy na deskach własnego teatru. Wystąpił na przykład w La Révolte, szaradzie własnego autorstwa, gdzie zagrał rolę karcianego oszusta, Henryka Lubomirskiego. W 1826 roku Artur napisał i zagrał w La manie des proverbes, komedii, którą grano najpierw Pod Baranami, a później z dużym sukcesem na innych amatorskich scenach u rodziny i przyjaciół. Artur miał też na koncie romans historyczny Marina Mniszech, który oparł na motywach autobiograficznych.

Choć po II wojnie światowej pałac przestał być własnością Potockich, a stał się w 1947 roku Wojewódzkim Domem Kultury Robotniczej, to już w 1956 roku w podziemiach budynku wyrosła nowa scena, kabaret Piwnica pod Baranami. I szczęśliwie już od 65 lat bawi swoją publiczność, jak niegdyś robił to Artur.

O zaadoptowanie izby nazywanej „cłem” w dawnym spichlerzu krakowskiego Ratusza (zachodnio-północny narożnik), zabiegał już w 1646 roku niejaki Bartolomeo Bolzoni. Przybył do Polski z Włoch specjalnie na koronację Marii Ludwiki Gonzagi, drugiej żony Władysława IV i jako królewski inżynier został zatrudniony do stworzenia odpowiednich machin i dekoracji teatralnych na to wydarzenie. Być może miał zamiar pozostać w Krakowie, skoro starał się o pozyskanie izby „cła” na teatr. Niestety do przedstawień w końcu nie doszło. Jednak prawie półtora stulecia później, w 1787 roku inny Włoch, Domenico Toniolli, przybyły do Krakowa z trupą śpiewaków operowych z Italii (prawdopodobnie na zaproszenie kanonika Wacława Sierakowskiego z okazji pobytu w Krakowie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego), ponownie zainteresował się „cłem” w Ratuszu. Tym razem doprowadził do urządzenia teatru i to własnym kosztem, bo rajcy przekazali śpiewakom jedynie deski do budowy sceny i to z zastrzeżeniem, że całe wyposażenie przejdzie na własność miasta. Włosi dawali przedstawienia od kwietnia do czerwca 1787 roku. Po ich wyjeździe nikt już nie użytkował więcej tej sceny. Warto dodać, że panowanie Wazów przyniosło Polsce prawdziwy rozkwit sztuk muzycznych i teatralnych, rzecz jasna głównie przy dworze królewskim.

CIEKAWOSTKA

Dawniej pod spichlerzem i ratuszem miejskim znajdowały się piwnice miejskie, które początkowo mieściły piwiarnię i tortornię – więzienne miejsce tortur. W latach 80. XX wieku w podziemiach ratusza działał Teatr Satyry „Maszkaron”, a od 1996 roku działa tu Scena pod Ratuszem prowadzona przez Nowohucki Teatr Ludowy.

W latach 1725–1727 w pałacu Spiskim działał teatr stworzony przez Teodora Józefa Lubomirskiego, w którym gospodarz wystawiał włoskie opery dla wybranej publiczności. Lubomirski, żeby urządzić tu teatr musiał dokonać przebudowy, z dużym prawdopodobieństwem zlecił ją architektowi Sebastianowi Sierakowskiemu (o jego bracie Wacławie będzie jeszcze później mowa). Scena znalazła się na pierwszym piętrze w wysokiej na dwie kondygnacje sali balowej, do której prowadziło oddzielne wejście z Rynku. Później pałac Lubomirskich stał się na jakiś czas własnością biskupa Ignacego Massalskiego, który z kolei wielką salę na pierwszym piętrze odnajmował tancerzom, pantomimistom, żonglerom, linoskoczkom, a nawet odbywały się w niej (!) pokazy fajerwerków. A tymczasem scena narodowa w Krakowie, której inicjatorem był Feliks Oraczewski, poeta, polityk i dramatopisarz, nie posiadała odpowiedniego gmachu teatralnego.

Dopiero w październikowy wieczór 1781 roku właśnie w pałacu Spiskim odbyło się publiczne przedstawienie stałego teatru, prowadzonego wówczas przez Mateusza Witkowskiego, znanego powszechnie aktora, działającego w Krakowie i Warszawie. Wystawiono wówczas komedię francuską pod tytułem Trzewiki morderowe albo Szewcowa niemiecka Alexandre’a de Ferrière’a w tłumaczeniu Antoniego Michniewskiego, w której Witkowski zagrał rolę kapitana dragonów, psotnika kolekcjonującego kobiece pantofle. W 1787 roku teatr w pałacu Spiskim przejął Jacek Kluszewski, obrotny przedsiębiorca, handlarz nieruchomościami, posiadacz krakowskiej wytwórni powozów, fortepianów, a później dyrektor sceny narodowej w Krakowie. Teatr Kluszewskiego mieścił 300–400 osób. Wystawiał tu częstokroć pomniejsze opery włoskie, polskie, jak również komedie i dramaty. Sam też dyrygował wyuczoną przez siebie orkiestrą.

Dzieje pałacu Pod Krzysztofory prawdopodobnie sięgają XIII wieku. Zawsze stanowił siedzibę możnowładczych rodzin. Nas interesuje na pewno czas, kiedy to pałac stał się własnością księcia biskupa (początkowo kijowskiego, a później też krakowskiego) Kajetana Sołtyka, postaci dość kontrowersyjnej. Sprawując początkowo funkcję pomocniczą przy biskupstwie kijowskim nie zawahał się wysunąć oskarżenia przeciw ponad trzydziestoosobowej grupie Żydów o rzekomo dokonany przez nich rytualny mord chrześcijańskiego dziecka, na skutek czego ludzie ci zostali skazani na tortury, a trzynaście osób poniosło śmierć w mękach. Biskup Sołtyk dał się jednak poznać także jako patriota broniący co sił zachowania państwa polskiego przed utratą suwerenności na rzecz Rosji. Wszedł jednak Sołtyk przy tym w konflikt z rosyjskim posłem Nikołajem Repninem – który w latach 1764–68 faktycznie sprawował rządy w Polsce – za co wnet został zesłany do rosyjskiej Kaługi. Po sześcioletnim wygnaniu Kajetan Sołtyk zamieszkał w Krakowie właśnie w Krzysztoforach. Jednak wtedy zdradzał już objawy choroby umysłowej, która doprowadziła go do różnych szaleństw i w końcu do ubezwłasnowolnienia.

Dlaczego jednak interesuje nas w tej teatralno-muzycznej opowieści sylwetka księcia biskupa? Otóż był wielkim miłośnikiem teatru. I w swoich Krzysztoforach dawał liczne przedstawienia z wykorzystaniem bogatej scenografii. Kto grał w tych przedstawieniach? Pokojowcy księcia, między innymi stawiający pierwsze kroki na scenie pałacowej w latach 70. XVIII wieku Wojciech Bogusławski, który dał się poznać jako dobrze zapowiadający się aktor w przedstawieniach Moliera czy Woltera. Biskup obok teatru bardzo cenił też muzykę, najchętniej grywał na flecie prostym, czyli flotrowersie, często publicznie. Utrzymywał też pałacową kapelę, składającą się głównie z fletów i smyczków, a także dał zajęcie dwóm Włochom, którzy grywali dla niego na tradycyjnej włoskiej lutni. W biskupim pałacu wystawiał opery znany krakowski muzyk, kapelmistrz Franciszek Ksawery Kratzer. Ostatnie lata życia mocno już zdziwaczałego księdza wypełniała bez reszty muzyka. Podobno grała mu wtedy kapela licząca szesnastu muzyków podzielona na trzy zmiany, pierwsza koncertowała od piątej rano aż do pierwszej, druga do dziewiątej wieczorem, trzecia z kolei bawiła go całą noc.

W 1890 roku pałac Pod Krzysztofory zakupił znany nam już przedsiębiorca teatralny Jacek Kluszewski i uczynił swoją rezydencją. Na podworcu ulokował nawet ujeżdżalnię koni. Zamieszkał tu też pierwszy architekt Starego Teatru, Szczepan Humbert.

W okresie powojennym w Galerii Krzysztofory prace wystawiali artyści Grupy Krakowskiej II, a w latach 1961–1980 miał tu swoją siedzibę teatr Tadeusza Kantora Cricot II.

Jacek Kluszewski, nazywany niekiedy starym Apollinem, teatrem zafascynował się wtedy, kiedy w interesach trafił do Dubna na Wołyniu, do rezydencji księcia i pisarza, Józefa Maksymiliana Lubomirskiego. Tam zobaczył gościnne występy trupy teatralnej Wojciecha Bogusławskiego. A ponieważ był człowiekiem kreatywnym i sprawczym, sam zapragnął zorganizować stały teatr w Krakowie. Zabrał się za tę inwestycję w 1787 roku. Początkowo wynajął na ten cel wspomnianą już scenę w pałacu Spiskim, w którym występował zespół Witkowskiego. Ale szybko zdał sobie sprawę, że najlepszym rozwiązaniem będzie wybudowanie nowej sceny, i to po najmniejszych kosztach. Przeznaczył więc na ten cel dwie własne kamienice stojące przy ulicy Jagiellońskiej. Dostał też od władz austriackich obietnicę koncesji na otwarcie teatru. W obawie, żeby nikt jej nie cofnął, szybko zabrał się za remont, nie zważając nawet na złe warunki atmosferyczne. Podobno zamarzające podczas mrozów wapno Kluszewski kazał rozrabiać gorącą wodą, a ciemności rozjaśniać światłem świec. Teatr stanął gotowy w niecały rok. Jego uroczysta inauguracja nastąpiła 1 stycznia 1799 roku.

Prace nad przebudową właściciel powierzył architektowi Szczepanowi Humbertowi. Do klasycystycznego budynku prowadziły wówczas dwa wejścia główne od ulicy Jagiellońskiej (dokładnie tam, gdzie znajduje się obecne wejście), drugie od placu Szczepańskiego. Gmach nakryto łamanym dachem gontowym, a fasadę otynkowano na zielono. Teatr przypominał inne tego typu budowle w Londynie, Paryżu czy Wenecji, a najbardziej teatr wzniesiony z początkiem XIX wieku w Czeskich Budziejowicach. Przy dekoracji wnętrz budowniczy zainspirował się z kolei wiedeńskim Leopoldstädter Theater, zbudowanym w 1780 roku. Już w sześć lat później stawiany w pośpiechu teatr zaczął przeciekać, w jednej z lóż zapadła się podłoga, balkony butwiały, grożąc zawaleniem, a piece wypuszczały dym zamiast do kominów – bezpośrednio na widownię. Mimo zagrażających bezpieczeństwu aktorów i publiczności usterek, działał jakimś cudem do 1830 roku. Kluszewski stracił wtedy koncesję, ale przecież nie budynek. Nowemu dyrektorowi teatru zaproponował tak wysoki czynsz za odnajem, że ten zmuszony był poszukać całkiem innego lokum. W ten sposób scena przy Jagiellońskiej na długo pozostała pusta.

Dopiero po śmierci Kluszewskiego w 1841 roku miasto postanowiło wykupić teatr od jego spadkobierców i całkiem go przebudować. Zadanie zlecono architektom Karolowi Kremerowi i Tomaszowi Majewskiemu. Powstał gmach w stylu historycznym, przypominający florencki pałac Medyceuszów z XV wieku – architekci chcieli podkreślić wagę teatru, miał on być tym samym dla Krakowa, co siedziba Medyceuszów dla Florencji. Podobnie jak poprzedni, także i ten gmach wznoszony był w pośpiechu. Usterki, pęknięcia, braki odczuto bardzo szybko. A to załamał się zbutwiały strop na widownię, to znów przegniła konstrukcja schodów i ganków od podwórza. Na dodatek po spektakularnym pożarze Ringtheater w Wiedniu w 1881 roku, władze uznały, że w budynku należy zastosować szereg zmian, jedną z nich było wprowadzenie zewnętrznych drewnianych schodów ewakuacyjnych, które zaprojektował młody wówczas architekt Tadeusz Stryjeński. Rozebrano je zresztą dopiero wtedy, gdy oddano już do użytku publicznego całkiem nowy gmach teatru przy placu św. Ducha, czyli w 1893 roku.

A co ze Starym Teatrem? Posłużył za koszary dla wojsk austriackich. Żołnierze zaprószyli tu ogień i tylko cudem nie spłonął bez reszty. Po uprzątnięciu do budynku wprowadziło się Towarzystwo Muzyczne. Zdecydowano, że Stary Teatr może stać się po remoncie miejscem koncertowo-rozrywkowym – Miejskim Domem Zabaw i siedzibą dla Konserwatorium Muzycznego. Powstało kilka projektów przebudowy, ale w końcu remont powierzono Tadeuszowi Stryjeńskiemu i Franciszkowi Mączyńskiemu. By nie popełnić pomyłek z wcześniejszych przebudów architekci zdecydowali się przede wszystkim wzmocnić mury zewnętrzne przy pomocy konstrukcji żelbetowych stropów. Metoda była już dobrze znana w Paryżu. Dzięki niej udało się zachować bryłę budynku, ale też wprowadzić całkiem nowe dekoracje, zarówno z zewnątrz, jak i we wnętrzach. Realizacja Starego Teatru jest doskonałym przykładem krakowskiej secesji. Choć teatr zmienił na wiele lat swoją funkcję, to jednak wciąż toczyło się w nim życie muzyczno-koncertowe, czasem nawet służył występom teatralnym. Do pierwotnej funkcji wrócił niespodziewanie w czasie okupacji, kiedy kolaborujący z Niemcami Adam Święchło zapragnął otworzyć tu scenę dla polskiej publiczności. Przebudową zajęli się Bronisław Opaliński i Marcin Bukowski. Dekorację wnętrza i fasad pozostawiono niezmienione, więc gdy tylko zakończyła się wojna, scena teatralna Starego Teatru mogła otworzyć się na nowo dla kolejnych pokoleń publiczności.