Król Stanisław August Poniatowski podczas swojego pobytu w Krakowie w 1787 roku odwiedził znanego krakowskiego miłośnika muzyki, Wacława Sierakowskiego (jego bratem był Sebastian Sierakowski, projektant wielu budowli tamtego czasu, wspomniany już przy okazji opowieści o pałacu Spiskim), wawelskiego kanonika, a jednocześnie prefekta krakowskiej kapeli katedralnej. Sierakowski kilka lat wcześniej założył u siebie w domu, w dużej sali na pierwszym piętrze, w kamienicy nazywanej Zerwikapturem przy placu św. Magdaleny, (inaczej nazywanej też później Malarnią, bo mieściła się tu jakiś czas szkoła sztuk pięknych), prywatną szkołę muzyki, potocznie nazywaną szkołą śpiewu. Sprowadził do niej kilku znanych muzyków, wśród nich Franciszka Ksawerego Kratzera, Feliksa Michała Langa i Jakuba Gołąbka, a także trupę śpiewaków operowych z Włoch. Razem ze swoimi uczniami dawali potem publiczne koncerty wokalno-instrumentalne, jakich dotąd w Krakowie nie znano, a jakie wprowadziła w życie we Francji i szybko spopularyzowała instytucja nazywana Concert Spirituel. W szkole wykonywano między innymi kantaty i opery włoskich kompozytorów, których libretta tłumaczył sam Sierakowski. Na taki publiczny koncert przybył właśnie sam król, Sierakowski zadedykował mu kantatę Salomon na tronie z muzyką Langa, na pamiątkę czego w jednej z pałacowych sal umieszczono stosowny napis. Szkoła działała do 1787 roku.

Ksiądz Sierakowski położył zresztą więcej zasług dla edukacji muzycznej słabo wykształconego w tej materii polskiego społeczeństwa – postulował wprowadzenie wychowania muzycznego do szkół publicznych i tworzenie zawodowego szkolnictwa muzycznego, opracował szczegółowy projekt utworzenia ogólnokrajowej szkoły muzycznej z siedzibą w Krakowie, był autorem trzytomowego opracowania Sztuka muzyki dla młodzieży krajowej. A uczniowie szkoły śpiewu zasilali później działający w Krakowie teatr Kluszewskiego w pałacu Spiskim, a także warszawski teatr Bogusławskiego.

Sierakowski miał też ogromną potrzebę niesienia pomocy ubogim, niewykształconym. Założył na Kazimierzu drukarnię płócien i magiel, na Stradomiu fabrykę sukien oraz podobną fabrykę oraz aptekę w Sandomierzu. Jego działalność filantropijna polegała też na wydawaniu własnym sumptem takich broszur, z których mogliby korzystać ubodzy ludzie. Dotyczyły pozyskiwania funduszy (Uwiadomienie o funduszu dla żebraków i fabryce sukiennej) czy narzędzi ułatwiających pracę fizyczną (Silnie, czyli oszczędzanie zdrowia pracujących około ciężarów).

Natomiast drukowane przez niego książki i broszury o tematyce moralno-religijnej (nawet przekład Biblii w tłumaczeniu Jakuba Wujka!), które chętnie rozdawał rodzinie, przyjaciołom i biedocie, szczególnie przez tych ostatnich nie były poważane, bo – jak donoszą źródła – często ich kartami tapetowali sobie ściany.

Filip Nereusz Lichocki, pochodzący z Krakowa prawnik, nim został prezydentem Krakowa i popadł w konflikt z samym Tadeuszem Kościuszką, interesował się teatrem. „We własnym domu, na bardzo pięknym, w izbach zrobionym teatrze” – jak donosił w swojej barwnej korespondencji do generała Józefa Wodzickiego jego podkomendny, kapitan Joachim Grzymała – wystawił operę Rywale, czyli czapstrzyk w Krakowie autorstwa Kaspra Meciszewskiego, z którym zresztą Lichocki gorąco się przyjaźnił. Warto wspomnieć, że dom Lichockiego był właściwie piętrowym dworkiem otoczonym ogrodem. Dziś na jego miejscu stoi o wiele większy od swego poprzednika gmach Narodowego Banku Polskiego.

Krakowski kupiec Tomasz Kikulinus od 1779 roku był właścicielem kamienicy należącej wcześniej do rodziny Montelupich, usytuowanej przy Rynku Głównym 7. W tym to domu przyjmował komediantów niemieckich, którzy bezprawnie odgrywali tam sztuki teatralne. Kikulinus został za to pociągnięty do odpowiedzialności przez konfederację województwa krakowskiego.

Kamienica Rychterowska przy ulicy Szewskiej od 1810 roku przez krótki czas mieściła scenę nazywaną teatrem kilkułokciowym, co wskazywało na jego kameralność. Teatr urządził Szymon Niedzielski, aktor, później także reżyser i dyrektor sceny narodowej, autor utworów dramatycznych i przekładów. Niedzielski występował w przedstawieniach realizowanych przez zespół Wojciecha Bogusławskiego, który to zespół dał w Krakowie w samym tylko 1809 roku aż 54 przedstawienia. Zagrał między innymi w Henryku VI na łowach – komedii o dobrym królu i złych magnatach – autorstwa Bogusławskiego czy operze Nie zawsze śpi ten co chrapie. Wiele podróżował, grywając w teatrach Lublina, Grodna, Wilna, Kalisza. Niedzielskiego uznawano za utalentowanego aktora o sporym talencie komicznym.

A kilkułokciowy teatr? Choć cieszył się dużą popularnością, szybko jednak zbankrutował, powodem zapewne były wypadki wojenne, które odciągały publiczność od chodzenia do teatru.

Kasyno Oficerskie, dziś usytuowane przy ulicy Zyblikiewicza 1, zostało wzniesione w latach 1889–1890 przez Karola Knausa według projektu Tomasza Prylińskiego jako kasyno dla oficerów garnizonu twierdzy Kraków. Było pierwszym budynkiem w mieście powstałym z przeznaczeniem na cele klubowe. Ta neorenesansowa willa – pierwotnie budynek jednopiętrowy – posiadała na pierwszym piętrze obszerną salą balowo-teatralną, która w 1911 roku została przebudowana według wcześniej opracowanego projektu austriackiego architekta-oficera, Maksymiliana Hoffmana. Unowocześniona sala balowo-teatralna stała się miejscem występów amatorskich zespołów wojskowych. Sztukaterie w postaci zachowanych do dziś girland kwiatów oraz gałązek dębowych i laurowych, a także znajdujące się we wnęce sali popiersie cesarza Franciszka Józefa, miały przypominać żołnierzom o odwadze i dumie cesarsko-królewskiej armii.

Po odzyskaniu niepodległości w Kasynie działał Teatr Żołnierza polskiej armii gen. Hallera. A od 1946 roku znalazł tu siedzibę słynny kabaret Siedem Kotów, którego założycielami byli poeta Konstanty Ildefons Gałczyński oraz znany doskonale z poczytnego „Przekroju” scenograf, malarz i dziennikarz – Marian Eile. Występowały tu gwiazdy tej miary, co Irena Kwiatkowska, Ludwik Sempoliński, Hanka Bielicka, Helena Grossówna. Muzykę dla kabaretu pisała Anda Kitschman. Kabaret działał tylko jeden sezon, bo – jak podają źródła – spotkał się z chłodnym odbiorem publiczności, nierozumiejącej intelektualnej prowokacji tekstów Gałczyńskiego.

Teatr im. Juliusza Słowackiego nosi tę nazwę od 1909 roku, wcześniej – czyli od momentu jego wzniesienia – nazywano go Teatrem Miejskim w Krakowie. Powstawał w latach 1891–1893 według zatwierdzonego jeszcze w 1890 roku projektu autorstwa architekta Jana Zawiejskiego na miejscu wyburzanego wówczas średniowiecznego kompleksu szpitalno-klasztornego duchaków. Na skutek złego stanu technicznego Starego Teatru, mieszczącego się przy placu Szczepańskim, zdecydowano postawić całkiem nowy budynek teatru w innej lokalizacji. Nim doszło jednak do zgody wszystkich radnych miasta na budowę teatru, rozgorzał spór, czy rzeczywiście czas to i miejsce na przeznaczenie pieniędzy na teatr, czy może jednak pora na tak ważną przecież dla zdrowia krakowian inwestycję w miejskie wodociągi, których – przypomnijmy – Kraków nie miał od czasów szwedzkich.

Architektura eklektycznej budowli teatru – po części neobarokowa, po części neorenesansowa, mocno nacechowana wątkami narodowymi – nawiązuje do nieco wcześniej powstałych teatrów europejskich, choć skromne środki finansowe miasta nie pozwoliły na skorzystanie w pełni z tych wzorów. Budynek składa się z fasady, reprezentacyjnej elewacji zachodniej, westybulu, klatki schodowej, foyer, bufetu, widowni oraz eklektycznego budynku dawnej elektrowni teatralnej, zwanej Domem Machin, w którym dziś mieści się scena Miniatura. Dzięki temu obiektowi teatr był pierwszym budynkiem użyteczności publicznej w Krakowie wyposażonym w oświetlenie elektryczne.

Na szczycie fasady teatru umieszczono figury autorstwa Michała Korpala, odnoszące się do Mickiewiczowskiego eposu, a mianowicie Tadeusza i Zosię w scenie „Poloneza czas zacząć”, których realizację ufundowali społecznicy krakowscy, Odo i Kazimiera Bujwidowie. Pozostałe alegoryczne figury zdobiące fasadę oraz reprezentacyjną elewację zachodnią zostały wykonane przez Tadeusza Błotnickiego, Alfreda Dauna i Mieczysława Zawiejskiego. Attyka elewacji jest wzorowana na attyce krakowskich Sukiennic, które w latach 1874–1879 były gruntownie restaurowane, co wywoływało wiele dyskusji w środowisku. Od tego czasu architekci – w tym projektanci Centrum Administracyjnego Nowej Huty – chętnie sięgali po ten „rodzimy” motyw. We foyer znajdują się stiuki Alfreda Putza i dekoracja kamieniarska Józefa Kuleszy, w westybulu natomiast uwagę zwracają pomnik Stanisława Wyspiańskiego wykonany przez Bolesława Chromego i malowidła ścienne autorstwa Antoniego Tucha. Widownię teatru zdobi kurtyna Henryka Siemiradzkiego – malowidło olejne na płótnie przedstawiające scenę alegoryczną. Po raz pierwszy kurtynę podniesiono 18 kwietnia 1894 roku.

W gmachu teatru zachowała się garderoba Ludwika Solskiego, a właściwie Ludwika Napoleona Karola Sosnowskiego – jednego z najwybitniejszych aktorów w historii teatru polskiego, którego publiczność zapamiętała z takich ról jak Stary Wiarus z Warszawianki Stanisława Wyspiańskiego czy Dyndalski z Zemsty Aleksandra Fredry. W garderobie zobaczyć można rysunki i autografy artystów z XIX i XX wieku.

Pierwotnie teatr był zaplanowany na 922 miejsca.

Krakowski Teatr Miejski od początku swojej działalności realizował repertuar klasyczny, a Stary Teatr w tym czasie pełnił już jedynie funkcje sali koncertowej, dlatego z biegiem czasu pojawiła się potrzeba stworzenia drugiego stałego teatru, który specjalizowałby się w repertuarze lekkim, rozrywkowo-wodewilowym. Koniec I wojny światowej i odzyskanie przez Polskę niepodległości niewątpliwie wpływały na wytworzenie się specyficznego nastroju radości w społeczeństwie. Znakomicie wyczuwał to i rozumiał absolwent filozofii, dziennikarz i sprawny przemysłowiec, Marian Dąbrowski, założyciel poczytnego „Ilustrowanego Kuryera Codziennego”, nazywanego po prostu Ikacem. Dąbrowski wraz ze wspólnikami Józefem Królem i Władysławem Lubelskim, postanowili stworzyć u zbiegu ulic Karmelickiej i Krupniczej – Król i Lubelski byli właścicielami stojącej tam kamienicy – całkiem nowy teatr o repertuarze rozrywkowym. Trudne zadanie przebudowy stojącej kamienicy w budynek teatralny właściciele teatru powierzyli architektowi Januszowi Zarzeckiemu, a zaprojektowanie wnętrz znakomitemu w tej roli Henrykowi Uziemble. Fasada teatru przyjęła skromny charakter, co rekompensowały z nawiązką bogato zdobione, secesyjne wnętrza.

Teatr otwarto jesienią 1919 roku pod jakże trafną nazwą Bagatela. Szybko zdobył sobie uznanie publiczności. Trudna sytuacja na rynku sprawiła jednak, że po kilku latach, dokładnie wiosną 1926 roku, Dąbrowski wycofał się ze spółki, a pozostali wspólnicy przekwalifikowali Bagatelę na kinoteatr. Dwa lata później teatr doszczętnie spłonął, przyczyną pożaru było zaprószenie ognia pod sceną. Natychmiastową odbudową zajęli się architekci Stanisław Filipkiewicz i Tadeusz Tombiński. Z fasady usunęli wszystkie ozdoby, budynek miał działać samą fakturą ścian, wnętrza zostały zaprojektowane także w bardzo oszczędnej formie. Nie zmieniła się jedynie scena i fosa dla orkiestry, potrzebna przy pokazach filmów niemych, ale też podczas występów przyjezdnych rewiowych zespołów. W 1938 roku ze spółki odszedł Król, a Lubelski, nie chcąc dalszego obniżania lotów teatru, zdecydował się na całkowite odświeżenie oblicza Bagateli. Rozpoczął od przebudowy, którą zlecił bardzo popularnemu wówczas architektowi Fryderykowi Tadanierowi, a skończył na zmianie funkcji i nazwy. Odtąd Bagatela stała się bardzo eleganckim kinem o modnej nazwie Scala.

Po wojnie teatr ponownie się otworzył, ale przez niemal dziesięciolecie jedynie jako miejsce przeznaczone dla młodego widza. W latach 1958–1971 działał jako Państwowy Teatr Rozmaitości, a od 1972 znów nosi nazwę Bagatela.

Bibliografia do obu części:

Elżbieta Aleksandrowska, Wacław Sierakowski [biogram zamieszczony w XXXVII tomie Polskiego Słownika Biograficznego], wersja online (dostęp: 7.01.2020).

Józef Mączyński, Pamiątka z Krakowa. Opis tego miasta i jego okolic, część 3, Kraków 1845, wersja online  (dostęp: 7.01.2020).

Hilary Meciszewski, Uwagi o teatrze krakowskim, Kraków 1843, wersja online (dostęp: 7.01.2020).

Anna Palarczykowa, Artur Potocki i jego pałac „Pod Baranami” w Krakowie, Kraków 1995.