Ponad czasem. Z wizytą w Muzeum Etnograficznym

Na szczycie wieży Muzeum Etnograficznego znajduje się dzwon z 1620 roku. Na jego płaszczu, zajmujący się tworzeniem dzwonów ludwisarz wykuł kilka inskrypcji. Jedna z nich mówi: ,,Zegar jest ozdobą społeczeństwa, pożytkiem dla obywateli”. Dzwon ukryty jest za grubymi murami, możemy jednak zobaczyć sam zegar. Były czasy, w których dzwon milczał a wskazówki były nieruchome. Nie można jednak powiedzieć, że czas wtedy stanął w miejscu.

Były też momenty w życiu kazimierskiego ratusza, kiedy specjalny mechanizm wygrywał melodię Płynie Wisła płynie, po polskiej krainie. Dlaczego dziś nie słyszymy tej melodii? Proszę wyobrazić sobie reakcje stałych mieszkańców pobliskich kamienic na tak niezmienny repertuar… Dziś dzwon wybija pełne godziny zwykłymi uderzeniami, pewnie odmierzając czas dla gości i mieszkańców dzielnicy.

Sama wieża jest zaledwie wstępem dla dalszej opowieści. Czas śledzony w życiu wielkiej konstrukcji to jedno, czas odmierzany w życiu ludzi i ich rodzin, to coś jeszcze innego. Żeby to sprawdzić trzeba złapać za muzealną klamkę (proszę się nie bać uczepionych do niej smoków) i wejść do środka.

Wchodząc do muzeum natkniemy się niemal od razu na dwa modele chałup. Jedna z nich – bronowicka, wykonana pod kierunkiem Włodzimierza Tetmajera była wzorowana na chałupie Błażeja Czepca. Postać tą sportretował Wyspiański w swoim ,,Weselu”. Druga to chata podhalańska w stylu zakopiańskim. Tuż za nią widzimy drewniane drzwi. Przechodząc przez nie znajdujemy się w dawnej izbie góralskiej.

Na pierwszym planie widzimy podwieszaną kołyskę, zwaną dawniej kolibeczką. Dlaczego wisi? Czy tylko dla potrzeby bujania, czy może taka konstrukcja miała więcej znaczeń? Oczywiście, rozbujanie takiej kołyski było niezwykle łatwe. Można też było zakręcić sznurki, na których wisi i patrzeć jak samoistnie się odkręca (metoda taka była dawniej stosowana, lepiej jednak nie próbować jej na omawianym eksponacie).

Najważniejsze były jednak wygoda i praktyczność. Pod kołyską mogły chodzić zwierzęta domowe, nie przeszkadzając przy tym dziecku. Warto też spojrzeć na kołyskę od spodu. Dziurki nawiercone w dnie kolibeczki służyły jako system odprowadzania moczu. Łatwiej też wtedy umyć kołyskę – woda zwyczajnie spada na klepisko.

Czerwona wstążka przywiązana do jednej ze ścian miała chronić przed klątwą złego spojrzenia. Ślusarskie wykończenia pokazują kiedy kołyska została zrobiona. Szczegółowość wykonania wzorów i ich symbolika mówią nam, że osoba w niej leżąca była kimś niezwykle ważnym i obdarzonym miłością.

Czas biegł szybko od najmłodszych lat. Dzieci swoje pierwsze prace przy domu wykonywały niekiedy mając już sześć lat. Dorastanie więc przychodziło szybko. Mniej więcej w wieku 20 lat, czasem wcześniej, trzeba było myśleć o ślubie. To oczywiście okazja do świętowania, ale i punkt, który wyznacza początek dorosłości. Zupełnie jak dziś. Wiele zresztą tradycji weselnych przeszło do naszych czasów, mogliśmy to zobaczyć przy okazji organizowanej przez Muzeum Etnograficzne wystawy i projektu Wesela 21.

Na wystawie możemy jednak zobaczyć fragment tradycji, której dziś próżno szukać na weselach. Mowa tu o zwyczaju przygotowywania Rózgi Weselnej podczas rózgowin dziś znanych pod nazwą wieczoru panieńskiego. Te barwne wieńce, były składane w całość przy wykorzystaniu piór, kwiatów, kolorowych bibułek, jaj oraz orzechów. Tworzyły je zwykle druhny, noc przed ślubem. Rózga taka miała potężną moc. Mogła być symbolem płodności i dobrobytu oraz tego, że ślub został zawarty zgodnie z tradycją i obowiązującym zwyczajem.

Praca w okresie młodości nie była niczym nadzwyczajnym w dawnych czasach. Zajęcie się rolą lub innym zawodem po ślubie było wręcz koniecznością. O tym możemy się przekonać nieco dalej.

Idąc dalej przez ekspozycję muzealną, możemy zobaczyć pomieszczenie różniące się nieco od reszty otoczenia. Ciemne, zadymione z połyskującą czerwienią pieca w oddali. Kuźnia była budynkiem wyjątkowym, a zawód kowala budził mieszane uczucia wśród mieszkańców dawnej wsi.

Drewniana konstrukcja i wypełniony potężnym ogniem piec, to ryzykowne połączenie. Wystarczyła zbłąkana iskra żeby powstał pożar, wystarczył lekki wiatr żeby zagrozić całej wiosce. Z tego powodu kowal budował kuźnie z dala od innych wiejskich budowli. Często wybierał na swoją siedzibę skrzyżowania dróg. Zmniejszając ryzyko pożarowych konsekwencji zwiększał swoją szansę na dobry interes. Przez skrzyżowania przechodzili wędrowcy i ich konie, których to podkuwanie było głównym źródłem utrzymania kowala.

Skrzyżowania dróg były od zawsze postrzegane jako miejsca niebezpieczne. To tu chowano osoby, które popełniły samobójstwo i nieochrzczone dzieci. To tu według legend podpisywano kontrakty z diabłem i spotykano czarownice. Takie opowieści nie mogły pozostać bez wpływu na los kowala. To jemu często przypisywano, że w piecu trzyma diabła, który pomaga mu w pracy. Jest jeszcze jedna rzecz, samych legend można się bać lub nie, ale tego czym kowal zajmował się dorywczo boi się każdy. Pracownik kuźni dorabiał często jako dentysta, wyrywając za opłatą zęby. Jak możemy sobie wyobrazić, zabieg taki nie należał do najprzyjemniejszych.

Kierując się na drugie piętro, natrafiamy na kolejną część wystawy. Tym razem związanej w całości ze sztuką. Warto zwrócić uwagę nie tylko na to co namalowane lub wyrzeźbione ale i na fragmenty poezji Czesława Miłosza. Tworzą one tutaj delikatną sieć znaczeń.

Zagłębiając się w ekspozycję natkniemy się na potężną i wiekową kapliczkę. Przedstawia ona Chrystusa Frasobliwego. To często pojawiający się wizerunek. Z taką postacią mógł łatwo utożsamić się mieszkaniec XIX wiecznej wsi. Smutek wyryty na twarzy i zaduma nad sensem doczesnego cierpienia łączyły rzeźbę z ludową codziennością.

Podobnie jak wcześniejsza kuźnia, i takie konstrukcje często znajdowały się przy skrzyżowaniach. Tu jednak oznaczały drogę. Były symbolem, który pokazywał gdzie zaczyna się wieś – gdzie jest początek.

Niektóre z kapliczek miały pokazywać miejsca zagrożone powodzią. Inne mówiły o niedalekich epidemiach lub chroniły przed nimi, nazywano je morowymi krzyżami. Czasem, posiadając dzwoneczki mogły odgonić gradowe chmury. Inne jeszcze, jak ta przy Parku Krakowskim – latarnia umarłych, pokazywały miejsca groźne. Tak oznaczano okolice cmentarzy, niebezpieczne drogi i trakty. Przede wszystkim jednak, kapliczki nie pozwalały się zgubić w drodze. Podobnie jak sztuka, która nie pozwala się zgubić w codzienności życia i odliczanego czasu.