Łysa Góra – spacer ceramicznym szlakiem czarownic i czarodziejów

„Nowy” budynek spółdzielni „Kamionka” – stoi po lewej stronie drogi, to jego widzimy jako pierwszy na szlaku. Gmach został oddany do użytku w 1959 roku, a jego powstanie związane było z rozwojem spółdzielni i planami rozpoczęcia wyrobu ceramiki architektonicznej. Ceramicy zyskali lepsze warunki pracy, piece zaczęły być opalane gazem, wzniesiono piece tunelowe… Efektem było wzbogacenie asortymentu produkcji naczyniowej oraz wyrób ceramiki architektonicznej. Od 1960 roku kompozycje z tak zwanych płyt okładzinowych zaczęły się pojawiać na ścianach gmachów w całej Polsce i rozsławiły Łysą Górę. Jedną z nich można zobaczyć tuż obok, na budynku piecowni. Kompozycja autorstwa Bolesława Książka z 1968 roku, choć dziś zaniedbana, wciąż robi wrażenie bogactwem faktury oraz piękną kolorystyką.

Pierwszy budynek spółdzielni „Kamionka” – położony nieco dalej, także po lewej stronie drogi, za rzeczką. Wzniesiony został na przełomie lat 40. i 50. XX wieku i to tu w latach 50. produkowano ceramikę. W budynku początkowo mieszkali też Książek i Mleczko z rodzinami, a po oddaniu nowego gmachu spółdzielni pełnił on funkcje socjalne i administracyjne: mieściły się w nim sala widowiskowa, biura i wzorcownia oraz sklepik. Był także „żywą reklamą” zakładu, bowiem ryzalit z klatką schodową pokryła mozaika utworzona z płyt i płytek ceramicznych oraz rozmaitych naczyń produkowanych w „Kamionce”. Z kolei na bocznej ścianie osadzono kompozycję autorstwa Bolesława Książka wykonaną z płyt łysogórskich w 1962 roku, która była dumą całej załogi. Także wewnątrz znajdowały się mozaiki oraz dekoracyjne kominki, a budynek i jego ceramiczne wyposażenie wzbudzały zachwyt gości odwiedzających spółdzielnię.

Dom Antoniego Kopytki – stoi nieco dalej w głąb miejscowości, po prawej stronie drogi. Obecnie znajduje się tu pracownia Natalii Kopytko, artystki, która postanowiła przywrócić pamięć o swoim dziadku, jednym z inicjatorów założenia spółdzielni, i ożywić jego dom. Ten skromny, niewielki budynek wyróżniają proste ceramiczne mozaiki, jedne z pierwszych w Łysej Górze. „Akcenty dekoracyjne” skomponowane techniką mozaiki i wykonane z płyt łysogórskich można zobaczyć także w innych miejscach wsi – na przykład tuż obok, na budynku Ochotniczej Straży Pożarnej, oraz na ośrodku zdrowia i na prywatnych domach. Mozaikami zostały też pokryte duże ozdobne donice, które ustawiono na schodach do kościoła. Ceramika w Łysej Górze jest naprawdę wszędzie!

W 2016 roku na piętrze budynku wzniesionego po lewej stronie drogi dla gminnej spółdzielni otwarta została wystawa łysogórskich skarbów. Ekspozycja powstała z inicjatywy Stowarzyszenia Przyjaciół Ziemi Łysogórskiej „Krakus”, a jej kuratorką i aranżerką była Natalia Kopytko, która stworzyła miejsce wyjątkowe – niewielkie muzeum poświęcone rodzinnej miejscowości i jej mieszkańcom. Na wystawie można poznać najważniejsze fakty z historii wsi oraz osoby, które zasłużyły się dla jej rozwoju i sławy; można uśmiechnąć się na widok krakowiaków na tle piramid (ludowy zespół Kamionka działający w Łysej Górze odwiedził Egipt w 1964 roku), oczywiście można również zobaczyć wyroby spółdzielni „Kamionka”, dzieła i projekty związanych z nią artystów, a także prace uczniów Zasadniczej Szkoły Rzemiosł Artystycznych oraz technikum ceramicznego, czyli ceramikę, szkło, tkaniny, wyroby z metalu… Dzięki zaangażowaniu mieszkańców oraz kolekcjonerów ekspozycja jest bogata i różnorodna. Chęć zobaczenia wystawy należy zgłosić wcześniej – ekspozycję udostępniają panie Janina Nosek (tel. 793 830 173) oraz Ewa Niemiec (tel. 14 665 73 38).

Plac zabaw – położony po lewej stronie drogi, za rzeczką Kisieliną, obok amfiteatru – to najmłodsza ceramiczna inwestycja w Łysej Górze, prace nad nim rozpoczęto w 2019 roku. Modele budynków wykonane zostały tradycyjną techniką z łysogórskiej gliny przez miejscowego ceramika Krzysztofa Sachę. Mają łączyć lokalną historię z zabawą i nauką, przedstawiają bowiem zabytki pobliskiego Dębna – zamek z drugiej połowy XV wieku oraz gotycki kościół św. Małgorzaty. Sacha wzniósł także zagrodę chłopską z dachami krytymi ceramiczną „strzechą”, a więc budynki typowe dla Łysej Góry sprzed lat. W planach jest budowa domu Bolesława Książka, łysogórskiego czarodzieja gliny i ognia, oraz bajkowego domku Baby Jagi, a także wykonanie oznaczeń i opisów. Na placu znajdują się ławki, może to więc być miłe miejsce odpoczynku – zwłaszcza gdy zwiedzamy Łysą Górę w towarzystwie dzieci – przed wyruszeniem na dalszy ceramiczny spacer.

Położony na wzniesieniu, po prawej stronie drogi, został wybudowany w latach 1920–1922, a konsekrowany w 1938 roku. W 1972 Stefan Jakubowski, ceramik i nauczyciel z pobliskiego technikum, skomponował mozaikowy wizerunek Matki Boskiej, który umieszczony został na szczycie kościoła. Dziesięć lat później szczyt przedsionka ozdobiła mozaika ze św. Stanisławem, którą wykonała Czesława Pasela, szkolna bibliotekarka. Jest ona także autorką Ukrzyżowania na zewnętrznej ścianie prezbiterium (ołtarz polowy) oraz Chrystusa Dobrego Pasterza na pobliskiej plebani. Warto zaglądnąć również do wnętrza kościoła, który ma bogaty ceramiczny wystrój. Prezbiterium zdobi scena Ostatniej Wieczerzy, a na ścianach nawy widnieją m.in. stacje Drogi Krzyżowej. Płaskorzeźby Chrystusa i apostołów zaprojektowane przez krakowskich artystów Marię i Jerzego Skąpskich wykonane zostały w latach 80. XX wieku we współpracy z Jerzym Sachą, znanym łysogórskim rzeźbiarzem i ceramikiem.

Szkoła (obecnie Środowiskowy Dom Samopomocy) – wybudowana została na sąsiednim wzniesieniu, a jej imponujący gmach góruje nad Łysą Górą. Zajęcia w szkole rzemiosł artystycznych prowadzone były od roku 1953. W budynku mieściła się szkoła zawodowa, a od roku 1964 także technikum. Gmach nazywany był „łysogórskim Wawelem”! Z biegiem lat na jego tyłach wzniesiono kolejne szkolne zabudowania, które ozdabiano ceramicznymi pracami uczniów, sam główny budynek także otrzymał ceramiczne wykończenie. Ryzality pokryto barwnymi płytami okładzinowymi, a gdy w ostatnich latach przy budynku powstała winda, jej ściany wyłożono podobnymi płytami wykonanymi przez Krzysztofa Sachę. Ceramika pojawiła się także wewnątrz – w 1956 roku na korytarzach szkoły zamontowano lamperie wykonane z płytek w ciepłej gamie barw o malowanych dekoracjach: roślinach, zwierzętach, rozetach. Kilkanaście tysięcy takich płytek wykonano w spółdzielni „Kamionka” w 1952 roku dla wnętrz Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej w Warszawie; te płytki, które nie przeszły kontroli jakościowej, trafiły do szkoły. Wyłożone łysogórskimi kafelkami wnętrza MDM-u już w większości nie istnieją, ale „ceramiczna łączka” do dziś cieszy oczy w dawnej szkole. W budynku działa też Powiatowy Zakład Aktywności Zawodowej, gdzie znalazły zatrudnienie osoby z niepełnosprawnościami. Uczą się zawodu, tworzą rękodzieło, głównie wyroby z ceramiki. Jeśli chcielibyście mieć Państwo pamiątkę z Łysej Góry, a zarazem wesprzeć szlachetny cel, to warto zaglądnąć do sklepu „Pod Aniołem”, który mieści się na parterze i jest czynny od poniedziałku do piątku, od 7.00 do 15.30. Po obejrzeniu gmachu szkoły warto podejść także do budynków internatu, którego ściany zdobią kolejne uczniowskie prace.

Ceramika w spółdzielni „Kamionka” w Łysej Górze wykonywana była przede wszystkim z czerwonej gliny, której bogate złoża znajdowały się na terenie zakładu. Produkowano rozmaite naczynia użytkowe i dekoracyjne: dzbany, wazony, talerze, serwisy do kawy i miodu, świeczniki… Początkowo ozdabiano je rożkiem, czyli gumową gruszką, a malowane wzory nawiązywały do motywów sztuki ludowej; potem wykonywano także nowoczesne dekoracje – wyroby pokrywano szkliwami eksperymentalnymi, a barwne polewy tworzyły na powierzchni naczyń abstrakcyjne układy. Utalentowane łysogórskie dekoratorki – niekiedy zwane żartobliwie czarownicami – chętnie posługiwały się również pędzlem. Ceramika z Łysej Góry jest bardzo różnorodna i każdy może znaleźć w niej coś, co go zachwyci.

W spółdzielni wykonywano też ceramikę wykorzystywaną w architekturze – niewielkie płytki przeznaczone do układania mozaik, kształtki i jednobarwne płyty do ozdabiania i zabezpieczania elewacji, a także płaskorzeźbione i malowane szkliwami płyty okładzinowe, z których tworzono duże kompozycje architektoniczne. Bardzo wiele z nich ozdobiło rozmaite budynki na terenie Małopolski, ale nie tylko – kompozycje z łysogórskich płyt można spotkać w miejscowościach w całej Polsce.

Jeśli podczas wizyty w Łysej Górze zakochamy się w barwnych mozaikach, zwróćmy uwagę na tabliczki przy niektórych z opisanych tu miejsc – wskazują one, że wieś leży na Szlaku ceramicznym regionu tarnowskiego. Warto następnym razem podążyć nim dalej, by odkryć jeszcze więcej podobnych skarbów.