Hrabia spod Giewontu. Władysław Zamoyski w Zakopanem

Jednym z najlepszych sposobów na poznanie dziedzictwa Władysława Zamoyskiego jest wędrówka Szlakiem Zamoyskiego. Trasa ta została wyznaczona w stolicy Podhala już 10 lat temu i obejmuje 28 punktów zlokalizowanych w Zakopanem oraz okolicach. Szlak ten przybliża miejsca związane z działalnością hrabiego, który znacząco przyczynił się do rozwoju Zakopanego. W ramach naszej trasy zaprezentujemy kilka z nich.

Inicjatywa doprowadzenia linii kolejowej z Chabówki do Zakopanego to jedno z ważniejszych przedsięwzięć wspieranych przez Zamoyskiego. Po dekadzie perturbacji z władzami, urzędami a także lokalną społecznością udało się rozpocząć budowę. Pierwszy pociąg wjechał na stację w 1899 roku, a miesiąc później uruchomiono regularne kursy. Linia kolejowa wpłynęła na rozwój Zakopanego, skracając czas dojazdu do miejscowości.

Najstarszy obiekt dworca kolejowego w Zakopanem wybudowano w latach 1899–1901. Powstały wtedy dwa piętrowe budynki połączone parterową przewiązką oraz wolnostojący budynek przy ul. Chramcówki. Projekt budowy, zrealizowany na terenie ofiarowanym przez Władysława hr. Zamoyskiego, wykonał Henryk Starck.

Obiekt zachował się do dziś, aczkolwiek z wprowadzonymi zmianami, reprezentuje eklektyczną architekturę charakterystyczną dla galicyjskiej prowincji, a dobudowana część z lat 1937–1939 nosi znamiona architektury funkcjonalnej.

Jednym z punktów na trasie jest kościół pw. Świętej Rodziny, w którym można znaleźć polichromie przedstawiające hrabiego Zamoyskiego oraz brata Alberta. Zamoyski dobrze się znał się z Adamem Chmielowskim i wspierał jego inicjatywy. Kościół zawsze odgrywał ważną rolę w rodzinie Zamoyskich, gdzie Bóg i Ojczyzna były najwyższymi wartościami. Działalność edukacyjna i społeczna Jadwigi Zamoyskiej, matki Władysława, miała ogromny wpływ na kształtowanie młodych pokoleń w duchu chrześcijańskich wartości, sama zaś Jadwiga została po śmierci doceniona przez Kościół katolicki jako Służebnica Boża.

W 1913 roku Stanisław Witkiewicz stworzył koncepcję nowego gmachu Muzeum Tatrzańskiego, a techniczny projekt wykonał krakowski architekt Franciszek Mączyński.

Fundusze na budowę murowanego gmachu muzeum przekazali najbardziej znani mieszkańcy Zakopanego, m.in. Zygmunt Gnatowski, małżeństwo Dłuskich oraz Władysław hr. Zamoyski, aktywnie działający w Komisji Budowlanej. Wybuch I wojny światowej przerwał prace na cztery lata, a budynek pozostał niedokończony. 

Prace wznowiono jesienią 1918 roku dzięki pożyczce od Marii Skłodowskiej-Curie. Ciężka sytuacja finansowa i chaos gospodarczy opóźniały ukończenie muzeum. W marcu 1919 roku nowym prezesem Towarzystwa został Kazimierz Dłuski, a jego zastępcą Juliusz Zborowski, który de facto kierował budową po wyjeździe Dłuskiego do Paryża.

W październiku 1920 roku Zborowski został prezesem i doprowadził do ukończenia inwestycji. Brak miejsca na wystawy i magazyny sprawił, że już w 1920 roku stwierdzono, iż nowy budynek jest za ciasny. Planowane na 1921 rok otwarcie ekspozycji opóźniło się z powodu braku funduszy.

Ostatecznie ekspozycję etnograficzną, przygotowaną przez Juliusza Zborowskiego, oraz przyrodniczą, przygotowaną przez Konstantego Steckiego, uroczyście otwarto 23 lipca 1922 roku. 

Zlokalizowany przy Krupówkach duży kamienny budynek z napisem na fasadzie „Bazar Polski” powstał według projektu krakowskiego architekta Franciszka Mączyńskiego w latach 1910–1911. Zgodnie z wolą fundatora, hrabiego Zamoyskiego, miał służyć polskiemu handlowi (na parterze) oraz prezentacji wyrobów polskiego rzemiosła i myśli technicznej (na piętrze).

Pierwszą wystawę sztuki zorganizowano w „Bazarze” w 1911 roku, a od 1912 roku regularne wystawy organizowało Towarzystwo „Sztuka Podhalańska”. Wystawiali tam m.in. Stanisław Witkiewicz, Stanisław Wyspiański i Władysław Skoczylas.

Podczas II wojny światowej w budynku mieścił się ratusz (Rathaus). Po wojnie wrócił handel, a piętro znów stało się miejscem dla sztuki. W 1951 roku „Bazar Polski” przekształcono w filię Centralnego Biura Wystaw Artystycznych. Od 2001 roku mieści się tutaj Miejska Galeria Sztuki im. Władysława hrabiego Zamoyskiego.

Postać i dokonania Zamoyskiego w Zakopanem zostały uhonorowane postawieniem pomnika. Powyżej skrzyżowania ulicy Krupówki i alei 3-go Maja, na kamiennym postumencie, stoi odlana w brązie, dwumetrowa figura hrabiego Władysława Zamoyskiego. Pomnik autorstwa Michała Gąsienicy Szostaka został uroczyście odsłonięty 11 listopada 2003 roku.

Władysław Zamoyski odegrał kluczową rolę w budowie zakopiańskich wodociągów, której początki sięgają 1905 roku. Jeszcze przed 1904 rokiem, na swoim gruncie w Kuźnicach, wykonał ujęcie źródła, które miało zaopatrywać w wodę nie tylko budynki dworskie, ale także całe Zakopane. To ujęcie miało stanowić zaczątek miejscowej sieci wodociągowej.

Zbiornik został wzniesiony w 1906 roku, co potwierdza data na drzwiach. Projekt wykonał Franciszek Chudoba, jeden z kierowników budowy wodociągu.

Komisyjne przejęcie wodociągu przez władze gminy od wykonawcy nastąpiło 21–22 października 1908 roku, co umożliwiło indywidualnym odbiorcom podłączanie się do sieci. Sieć wodociągowa przebiegała głównymi ulicami Zakopanego: Zamoyskiego, Krupówki, Witkiewicza, Jagiellońska, Chramcówki, Nowotarska i Kościeliska. 

Architektura obiektu reprezentuje historyzm z elementami tzw. stylu arkadowego. Uproszczenia charakterystyczne dla budowli technicznych nadają mu modernistyczny rys.

Kuźnice to miejsce szczególnie związane z historią degradacji i ochrony przyrody tatrzańskiej. Kolejni właściciele tego terenu stopniowo zmieniali swoje podejście do Tatr – od eksploatacji zasobów naturalnych w celu pomnażania majątku, do zrozumienia, że najważniejsze jest zachowanie przyrody dla przyszłych pokoleń. Prekursorem myślenia o ochronie przyrody dla przyszłych pokoleń był hrabia Władysław Zamoyski, który w 1889 roku nabył dobra zakopiańskie i stał się głównym gospodarzem północnej strony masywu.

W latach 2003–2005 Tatrzański Park Narodowy, zarządzając zespołem dworsko-parkowym w Kuźnicach w imieniu Skarbu Państwa, postanowił upamiętnić zasługi rodziny Zamoyskich dla Tatr i Zakopanego.

W zabytkowym spichlerzu w 2008 roku otwarto wystawę Spichlerz. Zamoyscy i ich dzieło.

W sali głównej zgromadzono zdjęcia i eksponaty poświęcone rodzinie Zamoyskich. Fotografie ukazują najważniejsze zasługi hrabiego Władysława Zamoyskiego dla Tatr i Zakopanego, w tym sieci wodociągowej, zakładów przemysłowych oraz dworca kolejowego. Wystawa obejmuje również unikalne zdjęcia z wizyty komisji sądu rozjemczego nad Morskim Okiem, podczas wizji lokalnej dotyczącej spornego terenu. Wśród eksponatów znajduje się reprodukcja świadectwa ze Szkoły Pracy Domowej Kobiet oraz kilka sprzętów używanych podczas zajęć.

Szkoła założona przez Jadwigę Zamoyską na początku lat 80. XIX wieku szybko musiała zmienić lokalizację (zarówno Zamoyski, jak i jego matka posiadali obywatelstwo francuskie i zostali wydalenie z terenu zaboru pruskiego w ramach rugów pruskich). 

Po kilkuletniej tułaczce szkoła w 1891 roku została przeniesiona do Kuźnic, które na licytacji dóbr zakopiańskich zakupił Władysław Zamoyski. Szkoła umieszczona została w budynku dawnej dyrekcji huty żelaza. Oprócz podstawowej edukacji, program nauczania obejmował zajęcia związane z kuchnią, prowadzeniem domu, krawiectwem czy zajęcia folwarczne.

Przed wybuchem I wojny światowej szkołę opuściło około 4000 absolwentek.

Pomysł wybudowania pustelni z kaplicą zrodził się podczas wizyty brata Alberta (Adama Chmielowskiego) w Zakopanem, gdzie odwiedzał przyjaciela Stanisława Witkiewicza. Plan stał się realny, gdy Władysław hr. Zamoyski ofiarował grunt pod budowę klasztoru na Kalatówkach. Albertyni przybyli do Zakopanego w 1898 roku, a budowę, według projektu Witkiewicza, rozpoczęto na wiosnę. Najpierw powstał klasztor w formie baraku, a następnie kaplica, kapliczka w formie groty, a w 1901 roku domek brata Alberta. W 1911 roku zbudowano oddzielny domek dla sióstr chorych na płuca. Kolejna rozbudowa miała miejsce po 1934 roku. 

Klasztor na Kalatówkach jest pierwszym przykładem zastosowania stylu zakopiańskiego w architekturze sakralnej.

Klasztor Braci Albertynów, zlokalizowany na Śpiącej Górce w Dolinie Bystrej, został wybudowany w 1902 roku pod kierownictwem brata Alberta (Adama Chmielowskiego). Teren pod budowę, podobnie jak pod klasztor Albertynek, ofiarował Władysław hr. Zamoyski. W latach późniejszych klasztor był wielokrotnie rozbudowywany. Po pożarze 17 września 1977 roku, który zniszczył klasztor i kaplicę, nowy budynek ukończono w 1984 roku według projektu zakopiańskich architektów Danuty Kopkowicz i Zbigniewa Śliwińskiego.

Klasztor jest pustelnią albertynów, gdzie bracia pracujący w schroniskach dla bezdomnych mogą modlić się, kontemplować i odpoczywać w ciszy. Od 2004 roku odbywa się tu dwuletni nowicjat kandydatów przygotowujących się do złożenia ślubów zakonnych.