Kosmiczne aspiracje i kabaret

To jedna z kilku mistrzejowickich rzeźb na wolnym powietrzu. Stoi tu od 29 kwietnia 1974 roku. Miała przyzwyczaić do współczesnej sztuki mieszkańców nowego osiedla, którzy przybyli głównie ze wsi i miasteczek  do pracy w Nowej Hucie. Żeby trochę ich zintegrować, oswoić z miastem, budująca tutejsze osiedla Spółdzielnia Mieszkaniowa „Hutnik” organizowała czyny społeczne, zawody sportowe, otwierała domy kultury. Zapraszała do współpracy artystów, zamawiała u nich prace, także rzeźby plenerowe. Około 40 twórców dostało nawet pracownie w Mistrzejowicach.

W tamtej epoce rolą sztuki było również edukowanie społeczeństwa, poruszanie ważnych i aktualnych zagadnień, jak choćby  zagadnienie miejsca człowieka we Wszechświecie czy odkrywanie kosmosu – w 1973 roku cały PRL hucznie obchodził 500. urodziny Mikołaja Kopernika.
A Wam z czym kojarzy się ta rzeźba? 

Niektórym kojarzy się przede wszystkim z jej twórcą i kabaretem. Kilkanaście lat po ustawieniu na os. Tysiąclecia Spirali kosmicznej Hajdecki z patosem i przejęciem opowiedział w prasie o pracy nad bodaj swym najsłynniejszym dziełem – pomnikiem marszałka Iwana Koniewa w Krakowie. Rozmowa miała tak silny potencjał komiczny, że artyści Piwnicy pod Baranami przerobili ją na satyryczną piosenkę. Muzykę skomponował sam Zbigniew Preisner.

Bauhaus i żółtości

Projektanci osiedla starali się wprowadzić tu najlepsze architektoniczne rozwiązania. Z myślą o osiedlu Tysiąclecia zaprojektowali pawilon, który specjaliści porównują czasem do willi Tugendhatów projektu Ludwiga Miesa van der Rohe. Została zbudowana w Brnie, w latach 30. XX wieku. Dziś znajduje się dziś na liście Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.

Chronowscy, podobnie jak słynny architekt, wykorzystali zróżnicowanie terenu. Postarali się też, by przez duże okna wpadało jak najwięcej naturalnego światła – to charakterystyczne dla stylu Bauhausu. 

To jednak nie prywatna willa bogatej rodziny, a działający od 1971 roku dom kultury. W XXI wieku, podobnie jak większość budynków na osiedlu, został ocieplony styropianem i pomalowany na kolor zbliżony do galicyjskiej żółci, co oddaliło go od pierwowzorów. Co sądzicie o takim pomyśle? A może… wyobraźcie sobie ten budynek bez styropianowego, żółtego ocieplenia i porównajcie sąsiadującymi blokami. Zobaczycie, że jest dobrze wymyślony – jego bryła przełamuje architektoniczną monotonię osiedla.

Żeglujący recykling

Czy rozpad jest przyszłością rzeźb z recyklingu? Co z nimi robić? Konserwować? Pozwolić im niszczeć w zmieniającym się otoczeniu?

Przypominającą żagiel ażurową konstrukcję Marian Kruczek stworzył z ciężkich odpadów przemysłowych: rur, łańcuchów, części maszyn. Miały delikatnie poruszać się na wietrze. Z czasem zaczęło ich ubywać. Odpadały, rzeźba przycichła, zgubiła się pomiędzy dużymi blokami. Rozejrzyjcie się wokół. Miejsce, w którym stoi ta pierwsza z plenerowych rzeźb w Mistrzejowicach, zmieniono niedawno w plac zabaw i siłownię na świeżym powietrzu. Potężna Zdobyta przestrzeń zachęca do zastanowienia, czy rozpad to jedyna możliwa przyszłość dla rzeźb powstałych dzięki recyklingowi. 

Inne prace Mariana Kruczka zachowały się w lepszym stanie. Znajdują się na nowohuckich osiedlach i w Ośrodku Kultury im. C. Norwida. Je także artysta stworzył dzięki recyklingowi przemysłowych odpadów, chociaż wtedy słowo „recykling” nie było jeszcze popularne. 

Słońce w kuchni i na balkonie

W bloku nr 60 Spółdzielnia „Hutnik” zbudowała stutysięczną izbę mieszkalną. Przypomina o tym pamiątkowa tablica przy wejściu do II klatki. Budowlane rekordy szybkości i liczebności były propagandowo ważne. Przez to niemal wszystkie bloki w kraju stały się podobne, a architekci mogli najwyżej pomarzyć o osiedlach różnorodnych pod względem wysokości czy sylwetki budynków. Ograniczeni przez budowalne normy Chronowscy starali się jednak zaprojektować wygodne mieszkania. Rozkład pokoi był taki, aby łatwo było umieścić w nich modne meble segmentowe i dało się swobodnie otwierać drzwi. O poranku słońce dostawało się do sypialni, zachodząc oświetlało kuchnię.

W 1971 roku blok nr 62, jeden z pięciu identycznych, otrzymał tytuł „Mister Krakowa” – dla najpiękniejszego budynku w konkursie „Echa Krakowa”. Został wyróżniony ze względu na sylwetkę, loggie i balkony w najlepiej nasłonecznionym miejscu oraz dobrą izolację akustyczną. Zastanawialiście się, jak żyje się tutaj dziś?

Integracja z widokiem na Tatry

Park pojawił się jako ostatni element osiedla. Większość bloków była już zasiedlona. Ich mieszkańcy zaangażowali się w czynie społecznym do sadzenia kwiatów, drzew, krzewów, siania trawy, wkopywania ławek. Mogło to sprzyjać integracji, poczuciu, że jest się współgospodarzem tego miejsca. Może dlatego gruntowna modernizacja parku w latach 2019–2021 wzbudziła w okolicy wiele kontrowersji. A jednak dziś czasem trudno znaleźć tu wolną ławkę czy miejsce na placu zabaw.

Zimą popularna jest tutaj górka zwana mistrzejowicką Gubałówką. Od pół wieku dzieci debiutują na niej jako narciarze. W połowie lat 70. Spółdzielnia „Hutnik” organizowała tutaj nawet weekendowe kursy narciarskie na własnym sprzęcie. 

Dobrze, jeśli przyjdziecie tutaj w pogodny dzień. Można wtedy zatęsknić za górami, bo widać stąd Beskidy i Tatry. Park Tysiąclecia jest zresztą dobrym punktem obserwacyjnym – znajduje się na niemal wysokości kopca Kościuszki. Wyżej stoją tylko bloki na sąsiednim osiedlu Złotego Wieku. 

Opozycyjnie i piknikowo

Z czym kojarzy się Wam sylwetka tego kościoła? Figurką origami? Tajemniczą budowlą forteczną, która stoi w pobliżu starej drogi do któregoś z okolicznych umocnień dawnej Twierdzy Kraków? Z tajemniczą istotą spoglądającą spod oka? Niezależnie od skojarzeń, znajdziecie go w niemal każdym opracowaniu o współczesnej architekturze Krakowa. I o historii – był jednym z ważniejszych ośrodków antykomunistycznej opozycji w Krakowie.

Projekt kościoła w połowie lat 70. wybrali sami mieszkańcy Mistrzejowic. Budowa rozpoczęła się w 1976 roku, zakończyła w 1983. W przestronnym wnętrzu dominują rzeźby Gustawa Zemły. Architekt Józef Dutkiewicz pomieścił tu kościoły górny i dolny, 10 sal katechetycznych i plebanię. W latach 80. pozwoliło to nie tylko odprawiać msze, ale też organizować spotkania z opozycjonistami, wystawy malarstwa i rzeźby. Solidarnościowe msze za ojczyznę odprawiał ks. Kazimierz Jancarz. Rozdzielano tutaj dary dla rodzin internowanych i wyrzucanych z pracy, organizowano pomoc prawną dla represjonowanych.

Wydarzeniem, które do mistrzejowickiej parafii przyciągnęło najwięcej ludzi, była msza konsekracyjna 22 czerwca 1983 roku. Odprawił ją podczas pielgrzymki do kraju Jan Paweł II. Pogoda była ładna, na mszę przyszło 400 000 wiernych.