To, co łączy

Drogę łączącą Gorlice z przejściem granicznym w Koniecznej codziennie pokonuje prawdopodobnie kilkaset osób. Prawie żadna z nich nie zatrzymuje się w tym miejscu, a jeżeli pojawiają się turyści, to najczęściej skręcają w przeciwną stronę, czyli w kierunku Bartnego. Tymczasem zaledwie kilkanaście kroków od drogi znajduje się niewielki mostek. Leszczynowe zarośla skutecznie go ukrywają, chociaż jest tak blisko głównej drogi. Betonowa konstrukcja połączyła dwa brzegi Sękówki, aby umożliwić dojście do położonego na stokach Brusów cmentarza. Pochowani są na nim żołnierze walczący w tych okolicach podczas I wojny światowej, a sam mostek powstał w ramach prac związanych z zakrojoną na szeroką skalę akcją budowy cmentarzy wojennych w 1915 roku. Teren ten znajdował się w III okręgu cmentarnym – „Gorlice”, którego głównym architektem był Hans Mayr. Od ponad stu lat most umożliwia dotarcie do miejsca pochówku żołnierzy jakby troszcząc się o ich pamięć, ale i sam jest obiektem troski. Czyjeś ręce naprawiają poręcze wykonane z drewnianych żerdzi, skręcają je drutem chroniąc przed ostatecznym zniszczeniem. Ktoś dba, by zachować to, co łączy nie tylko dwa brzegi, ale również nas z naszą historią.

Bartne było i jest ważnym ośrodkiem kultury łemkowskiej. Pomimo wysiedleń, jakie dotknęły Łemkowszczyznę w latach 40-tych ubiegłego wieku, do Bartnego udało się powrócić części mieszkańców, a ich rodziny mieszkają tam do dzisiaj. We wsi znajdują się dwie cerkwie – prawosławne i  greckokatolicka. Przed II wojną światową Bartne było najbardziej znanym ośrodkiem kamieniarskim w okolicy i bardzo wielu mężczyzn zamieszkujących wieś  zajmowało się tym rzemiosłem. Kamienie pozyskiwano w okolicznych gór, m.in. ze stoków Magurycza, Kornutów czy Wątkowej. Była to trudna i niebezpieczna praca, ponieważ sporej wielkości bloki skalne odłupywano dosyć prymitywnym metodami. Z tego względu bartniańscy kamieniarze łączyli się w spółki i pracowali w nich wspólnie. Był to ewenement, który umożliwił im jednak osiągnięcie sukcesu, znane są nawet nazwiska najlepszych z nich, co nie było regułą. Kamienne żarna i rzeźby wykonywane przez kamieniarzy w Bartnem stały się znakiem rozpoznawczym i towarem eksportowym, także po południowej stronie Karpat. Do dzisiejszego dnia na cmentarzu z Bartnem można podziwiać potężne krzyże wykonane z piaskowca. Zamiast konkurować ze sobą bartniańscy kamieniarze wybrali współpracę, dzięki której tworzyli unikalne w skali całej Łemkowszczyzny dzieła.

W Banicy obecnie są tylko dwa domy, a w jednym z nich znajduje się gospodarstwo agroturystyczne. Historia tej dawnej łemkowskiej wsi podobna jest do historii większości okolicznych miejscowości, którym kres położyły powojenne wywózki i wysiedlenia. Po wojnie w kilku z nich – Krzywej i Jasionce – powstały PGRy, a po ich upadku pozostali tutaj ich dawni pracownicy wraz z rodzinami. To właśnie w myślą o ich dzieciach powstało w 2001 roku Stowarzyszenie Rozwoju Sołectwa Krzywa, które prowadziło szereg działań na rzecz wyrównywania szans edukacyjnych dzieci z tego najsłabiej zaludnionego terenu gminy. W tym, co dla niektórych mieszkańców było dopustem Bożym, Stowarzyszenie dostrzegło potencjał. Oddalone od siebie niewielkie wsie i opuszczone przysiółki z licznymi przydrożnymi krzyżami i kapliczkami ustawionymi pośród pustych pół połączono w 80-kilometrową sieć szlaków narciarskich. Ten górzysty teren posiada szczególny klimat i często kiedy u podnóża gór po ich północnej stronie nie ma śniegu, tutaj w dalszym ciągu utrzymują się świetne warunki do jazdy na nartach biegowych. Banica jest centralnym punktem sieci tych szlaków, stąd rozchodzi się większość z nich.

Współautorem nazwy „Śnieżne Trasy przez Lasy” jest mieszkający w nieodległym Wołowcu pisarz Andrzej Stasiuk. Członkowie Stowarzyszenia to w większości właściciele okolicznych gospodarstw agroturystycznych, którzy dzięki współpracy tchnęli z ten teren nowe życie.  Łącząc szlakiem i pomysłem pozornie nieciekawy obszar stworzyli miejsce, które stało się jednym z najchętniej odwiedzanych zimą w okolicy.

Przesiedlenia łemkowskiej ludności oznaczały opuszczenie miejsc, w których od pokoleń żyli i gospodarowali mieszkańcy tych terenów. Wiązało się to niejednokrotnie z rozerwaniem więzów rodzinnych i sąsiedzkich, a także z utratą części dobytku. Trudno sobie wyobrazić jakie uczucia towarzyszyły tym wydarzeniom, na pewno jednak poczucie straty było jednym z nich. I chociaż zostali oddzieleni od ich rodzinnych miejsc, to udało się przekazać kolejnym pokoleniom to, co łączy. Jedną z takich rzeczy jest umiejętność tworzenia krywulek, czyli kobiecych ozdób wykonanych z misternie splatanych ze sobą koralików. Największe z nich, sięgające za ramiona, osiągały szerokość 40 cm i wagę około 1,5 kg. Dawniej młode Łemkinie uczyły się wykonywania krywulek od swoich matek lub babek rywalizując między sobą w tworzeniu najpiękniejszych. Krywulki były również wyznacznikiem statusu społecznego. W Wołowcu mieszka jedna z twórczyń, która wykonuje te piękne koralikowe ozdoby – Pani Anna Dobrowolska – u której można obejrzeć tą misterną karpacką biżuterię. To między innymi dzięki niej sztuka wykonania krywulek przetrwała do dziś. Zachowano zdolność tworzenia, nie niszczenia.