Większości z nas Krynica-Zdrój kojarzy się z pijalnią wód mineralnych i uzdrowiskiem. Z miastem tym związane są również znane nazwiska, takie jak Józef Dietl, któremu uzdrowisko zawdzięcza swój rozwój, bywający tu często Jan Kiepura – jego imieniem nazwano organizowane w Krynicy festiwale czy Nikifor Krynicki, a właściwie Epifaniusz Drowniak, łemkowski malarz prymitywista, który tu właśnie żył i tworzył.

Nie wszyscy jednak wiedzą, że Krynicę – choć krótko, bo dopiero od XVIII wieku – zamieszkiwała prężna społeczność żydowska. Jej członkowie wybudowali dwie synagogi, rytualną łaźnię i szkołę religijną. Parali się głównie handlem i rzemiosłem oraz wynajmowali wille i pensjonaty kuracjuszom, z których dużą część, nawet do kilku tysięcy rocznie, również stanowili Żydzi.

To życie skończyło się wraz z wybuchem II wojny światowej. Żydzi zostali przetransportowani do gett, a po ich likwidacji do obozów pracy, gdzie większość z nich zginęła. Niemcy zburzyli domy żydowskie w Krynicy, dokonywali też masowych egzekucji, których ofiary pochowane zostały na tutejszym cmentarzu przy ulicy Polnej. Do dziś zachowało się na nim zaledwie około stu niszczejących, w wielu przypadkach już przewróconych macew. Leżący na zboczu góry, w cieniu drzew cmentarz przypomina o ludziach, którzy kiedyś tu mieszkali i o mieście, którego już nie ma: domu trzech kultur, miejscu spotkań intelektualistów i artystów.

Tuż przy granicy Beskidów Sądeckiego i Niskiego, w pobliżu Krynicy-Zdroju, leży Tylicz – duża wieś, która dwa razy w swojej długiej historii stawała się miastem. Tylicz nie tylko zmieniał swój status, ale również nazwę. Już w XIII wieku istniała tu osada zwana Ornamentum lub Ornawą, później nazwana Miastkiem. Swoją obecną nazwę Tylicz zawdzięcza biskupowi Piotrowi Tylickiemu, dzięki któremu w 1612 roku, po raz drugi, uzyskał prawa miejskie. W tym samym roku z inicjatywy biskupa Tylickiego wybudowano również kościół św. św. Piotra i Pawła.  Położony przy północnej pierzei Rynku, rzuca się w oczy dzięki współczesnej, dość kontrastowo odmalowanej, wbudowanej w ogrodzenie dzwonnicy. Warto wejść do wnętrza świątyni, by zobaczyć bardzo cenny, XVI-wieczny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem.

Piotr Tylicki nie był jedynym biskupem ważnym dla historii Tylicza. Biskup krakowski Piotr Gembicki był prawdopodobnym założycielem działającego tu, dość niezwykłego, Sądu Kryminalnego, dysponującego tzw. „prawem miecza”. W jego skład wchodzili członkowie władz miasta, sołtysowie i przedstawiciele cechów. I choć sąd najczęściej zajmował się beskidnikami, czyli zbójnikami karpackimi, najsłynniejsza stała się ostatnia rozprawa z 1763 roku. Proces dotyczył młodej kobiety, Oryny Pawliszanki, którą sąd uznał za czarownicę (jak zeznali życzliwi bliźni, czarowała krowom mleko i psuła obory) i skazał na stos. Karę, w drodze łaski, zmieniono na ścięcie pod szubienicą. Wykonano ją na wzgórzu noszącym adekwatną nazwę Szubienica.

Na wschód od Popradu, po obu stronach Karpat, rozciąga się kraina zwana Łemkowszczyzną. Nazwę swą wzięła od zamieszkujących ją niegdyś Łemków – grupy górali ruskich, do których należą również Bojkowie i Huculi. I choć łemkowskie wsie, takie jak Powroźnik, obecnie prawie w całości zamieszkuje ludność polska, wciąż możemy podziwiać w nich piękne, drewniane, greckokatolickie cerkwie zbudowane przez Łemków. Cerkiew pod wezwaniem św. Jakuba w Powroźniku została wzniesiona w 1600 roku, co czyni ją najstarszą cerkwią łemkowską, a prawdopodobnie również najstarszą cerkwią drewnianą na terenie Karpat. Co ciekawe, pierwotnie świątynia stała znacznie bliżej rzeki, ale że kilkakrotnie była zagrożona powodzią, dwieście lat po wybudowaniu przeniesiono ją na wyżej położony teren, gdzie stoi do dziś. Wtedy też dobudowano nowe prezbiterium. Wcześniejsze, ozdobione niezwykle cenną polichromią z początków XVII wieku, zamieniono na zakrystię.

Po akcji „Wisła” i wysiedleniu Łemków, cerkiew przejął kościół rzymskokatolicki. W 2013 roku została ona wpisana, wraz z innymi cerkwiami z Polski i Ukrainy, na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Na jednej ze ścian nawy, obecnie przykryte obrazem, znajduje się niezgrabnie zapisane imię Bartolomeus. Najwyraźniej przez wieki pewne zachowania nie uległy zmianie, bowiem wspomniany Bartolomeus prawdopodobnie po prostu odwiedził cerkiew i uznał, że jest to wydarzenie na tyle wiekopomne, że należy uwiecznić je na ścianie budynku.

Leżący tuż przy słowackiej granicy Leluchów oraz sąsiednie Dubne, oddzielone górami od Muszyny, zawsze miały bliższe więzi z południowymi sąsiadami. Mieszkańcy tych dwóch wsi uważani byli przez Łemków z okolic Muszyny za obcych i z uwagi na węgierskie powiązania nazywani byli Wenhrinami lub Uhryńcami.

Od leżącej na Słowacji Ruskiej Woli Leluchów odgradza tylko niewielki strumyk Smereczek. Mieszkańcy tych wsi przez wieki mieli grunty po obu stronach granicy, łączyły ich więzy rodzinne i gospodarcze. To wszystko zakończyło się po II wojnie światowej. Łemków z Leluchowa wysiedlono w ramach akcji „Wisła”, a granicę uszczelniono. Piesze przejście graniczne otwarto ponownie w 1997 roku. Od tego czasu oblicze Leluchowa kształtuje drobny przygraniczny handel, z właściwymi mu przydrożnymi budkami i banerami. Po Wenhrinach pozostała stojąca na wzgórzu, otoczona pomnikowymi lipami cerkiew, wraz z przylegającym do niej, niewielkim cmentarzykiem. Co ciekawe, najstarszą leluchowską cerkiew przeniesiono z początkiem XVIII wieku do wsi Venécia na węgierskim Szaryszu (obecnie Lukov-Venécia na Słowacji), a obecnie istniejącą wybudowano w 1861 roku.

Oprócz tego, że współcześnie pełni funkcję kościoła rzymskokatolickiego, cerkiew św. Dymitra jest domem dla całej gromady niewielkich nocnych stworzeń. Pod jej dachem zamieszkuje kolonia podkowca małego. Te malutkie nietoperze, w skali Europy zagrożone wyginięciem, często zasiedlają właśnie strychy i poddasza karpackich cerkwi i kościołów, gdzie śpią w ciągu dnia, a nocą wyruszają na łowy.