Nie ma jednoznacznego wyjaśnienia pochodzenia nazwy grupy. Najbardziej prawdopodobne jest, że wywodzi się ona od charakterystycznego ornamentu haftowanego po bokach rozcięcia nogawek męskich spodni, który miał kształt kleszczy. W gwarze był on określany słowem klisc, klysc, którego zaczęto używać jako przezwiska całej społeczności. Pierwotnie używano więc nazwy Kliscoki, która z czasem została odmazurzona do określenia Kliszczacy lub używanego zamiennie Kliszczaki.

Różnorodność kultury ludowej Kliszczaków wynika z położenia zamieszkiwanych przez nich miejscowości, które usytuowane są na styku wpływów kultury podhalańskiej i krakowskiej. Jest to w dużej mierze ludność napływowa, a w folklorze tej grupy widoczne są efekty oddziaływania społeczności z nimi sąsiadujących: Górali Żywieckich, Zagórzan, a także Górali Podhalańskich  i Lachów. 

W przeszłości kulturowa odrębność grupy uwidaczniała się szczególnie w relacjach z innymi społecznościami. Przez Podhalan Kliszczacy byli dawniej określani mianem górali, co to się barana bojom, ponieważ rzadko zajmowali się oni pasterstwem – ich głównym zajęciem było rzemiosło lub osiadłe rolnictwo. Lachy uważają natomiast Kliszczaków za górali – głównie ze względu na strój i język bardziej zbliżone do podhalańskich niż krakowskich. Oni sami najczęściej manifestowali swoją odrębność – czerpali wprawdzie i z jednej, i z drugiej kultury, w ich kulturze występują jednak również elementy wyróżniające, widoczne głównie w strojach ludowych, stylu budownictwa oraz w folklorze muzycznym. Również współcześnie, jeśli zapytamy Kliszczaków, z kim się identyfikują – z Góralami Podhalańskimi czy Lachami – odpowiedzą po prostu, że są mieszkańcami Skomielnej, Tokarni lub Łętowni.

W gwarze Kliszczaków nie ma żelaznych zasad, w każdej wiosce mówi się trochę inaczej. Materiałów spisanych jest niewiele, każdy więc mówi tak, jak mówiło się w domu, jak godali ojcowie. Dawna gwara różni się też od obecnej, którą w codziennych rozmowach usłyszeć można głównie wśród starszych mieszkańców regionu. 

Do dziś inny niż w języku ogólnopolskim jest na przykład zwyczaj pozdrawiania się wśród Kliszczaków. Jeśli spotka się kogoś w drodze, pada pytanie: Kaz idziecie?, Kaście był/była?, osobę pracującą pozdrawia się natomiast słowami Scyńść Boze, na co odpowiada się Bog Wom zapłoć lub Dej Boze i Wom. Wchodząc do chałupy lub izby, używa się najczęściej zwrotów Niek bedzié pokwolony lub Pokwolony Jezus Krystus, a odpowiedzią jest zwrot Na wieki wieków Jamynt/Amen. Można też użyć formy Witojciez, którą stosuje się zwykle w stosunku do osób starszych jako formę grzecznościową (zachowuje się tu liczbę mnogą wy, zamiast formy ty używanej w stosunku do osób młodszych lub w tym samym wieku).

Również zasób słownictwa jest odmienny od stosowanego w języku ogólnopolskim. Do zjawisk i rzeczy szczególnie istotnych stosuje się większą liczbę określeń, na przykład przy opisie ukształtowania terenu stosowane są między innymi słowa: góra, górecka, wiylga góra, górzysty, pagórkowaty, górski, podgórski, grapa (stromy grzbiet wzgórza), brzyzek, scyt.

Słownictwo gwarowe jest też stosowane do opisu stroju regionalnego. I tak mężczyzna ubiera portki (nigdy spodnie), kosule, kiyrpce i kapelus. Wierzchnie okrycie to gunia (krótsze – do pasa) lub baja (dłuższe – do kolan), a także sukmana. Kobiety zakładają spodnice tybytową lub kaszmirową z tak zwanym siutasiem (rodzaj ozdobnej tasiemki), zapaskę, czyli fartuch oraz serdak wyszywany w czerwone maki lub bławatki, a na głowie mają metrówkę (rodzaj chustki noszonej przez mężatki).

Okazją do posłuchania gwary kliszczackiej w dawnej postaci są występy zespołów regionalnych, które podtrzymują dawne tradycje muzyczne oraz prezentują zwyki, czyli tradycyjne obrzędy regionalne. Z ciekawszych wydarzeń cyklicznych na szczególną uwagę zasługują Biesiada Kliszczacka organizowana latem w Tokarni oraz Święto Kliszczaka odbywające się w Pcimiu, a także Wesele Kliszczackie – widowisko plenerowe wystawiane w okresie wakacyjnym w Pcimiu, dożynki, czyli święto plonów obchodzone przez lokalne społeczności na początku jesieni, oraz tak zwane pastuszki, czyli szopka bożonarodzeniowa, którą, jak powiedzieliby Kliszczacy, na te godne święta można zobaczyć w kościele tokarskim. Tradycyjne obrzędy są również prezentowane podczas regionalnych przeglądów i konkursów. Aby dowiedzieć się, kiedy się odbywają, warto odwiedzać stronę Gminnego Ośrodka Kultury i Sportu w Pcimiu oraz fanpage zespołu regionalnego  Kliszczacy.

Okazją do usłyszenia gwary kliszczackiej oraz poznania folkloru i tradycji regionu jest również wizyta w Ekomuzeum. Znajdziecie je we wsi Bogdanówka pod numerem 111. Miejscowość ta położona jest w gminie Tokarnia, w powiecie myślenickim, około 60 kilometrów na południe od Krakowa. Muzeum założył i prowadzi miejscowy regionalista, Andrzej Słonina. Zwiedzanie jest możliwe po uprzednim skontaktowaniu się z właścicielem.

Ekomuzeum mieści się w ponadstuletniej stodole właściciela. Można tu zobaczyć sprzęty codziennego użytku, narzędzia rolnicze, tradycyjny strój kliszczacki, a także ludowe rękodzieło – rzeźby, obrazki malowane na szkle, ozdoby wykonane techniką bibułkarstwa oraz instrumenty pasterskie. Właściciel, oprowadzając po wystawie, opowiada o życiu codziennym Kliszczaków, dawnych zwyczajach i obrzędach oraz zawodach, które były wykonywane w dawnej społeczności kliszczackiej, a dziś już zanikają. 

W Ekomuzeum odbywają się również zajęcia regionalne (przeznaczone głównie dla dzieci i młodzieży szkolnej), podczas których można zapoznać się z technikami wytwarzania rękodzieła ludowego, dowiedzieć się, do czego służyły zgromadzone narzędzia rolnicze i rzemieślnicze oraz posłuchać opowieści, jak wyglądało dawniej życie na wsi. Prelekcje tematyczne połączone są z projekcjami filmów etnograficznych i warsztatami – uczestnicy mogą wtedy wziąć eksponaty do ręki lub sprawdzić swoje umiejętności artystyczne, na przykład rzeźbiarskie. 

Co roku w Ekomuzeum organizowane są imprezy związane z kulturą Kliszczaków. Podczas tego typu wydarzeń można między innymi posłuchać zespołów regionalnych, spróbować lokalnych potraw czy też wziąć udział w posiadach, darciu pierza oraz tuce, czyli święcie łączącym kopanie ziemniaków z zabawą taneczną, podczas której przygrywa regionalna kapela.

Korzystałam z materiałów zamieszczonych na stronie GOKiS w Pcimiu oraz z monografii Kultura ludowa Górali Kliszczackich pod redakcją Katarzyny Ceklarz i Justyny Masłowiec wydanej w Krakowie w 2015 roku.

Fot. Skomielna Biała, widok na Tatry, Silar, CC BY SA 3.0.