Wchodząc w to obejście...

Autor: Kamila Kosmalska, Licencja: CC BY-SA

Cmentarze, na których chowano poległych w czasie wojny żołnierzy, powstawały w pobliżu pól bitewnych i linii frontu. Architekci starali się, by otaczały je malownicze widoki, by harmonijnie wtapiały się w otaczającą przyrodę. Część z nich powstawała na wzgórzach i wzniesieniach, by było je widać z daleka. Część - przy już istniejących nekropoliach parafialnych czy komunalnych. Każdy cmentarz jest więc inny, każdy ma swój indywidualny charakter. Ale wszystkie składają się z tych samych, niezmiennych elementów…

Reprezentacyjne wejście i ogrodzenie w postaci muru (kamiennego lub betonowego) czy parkany (z drewnianych bądź żeliwnych sztachet), były symbolicznym przejściem ze świata realnego do przestrzeni świętej i wieczności. Niektóre bramy małopolskich cmentarzy wojennych nawiązują do rzymskich łuków triumfalnych, mając klasyczną, trójdzielną formę. Inne posiadają proste furty lub odrzwia z metalu. Jeszcze inne – furty drewniane, kamienne bramy lub kamienne słupy, porośnięte roślinnością.

Układ przestrzenny cmentarzy jest zróżnicowany – budowane były na planie okręgów, elips, trójlistków, krzyży łacińskich i greckich, kwadratów, trójkątów. Oś kompozycyjną podkreślano schodami lub główną aleją. Element centralny każdego cmentarza stanowi pomnik główny. Najczęściej spotykanymi formami są krzyże i postumenty zwieńczone krzyżem. Często w centrum nekropolii znajdują się też kolumny, kaplice, piramidy, obeliski, kamienne kopce.

Na galicyjskich cmentarzach spotykamy groby pojedyncze i rzędowe, czyli takie, w których leżą żołnierze znani z nazwisk lub nierozpoznani, o których wiadomo tylko, do jakiej armii przynależeli. W grobach masowych, zwanych czasem grobami „koleżeńskimi”, chowano zwykle ciała żołnierzy, znanych lub nieznanych z nazwiska, gdy nie było możliwe rozpoznanie liczby złożonych tam ciał. Żołnierzy podzielono na cztery grupy wyznaniowe: chrześcijan obrządku zachodniego (katolicy i protestanci), chrześcijan obrządku wschodniego, wyznawców judaizmu i religii muzułmańskiej. Ich groby różniły się między sobą formą krzyża, zdobieniami i materiałami, z których były wykonywane. Żydzi grzebani byli, z nielicznymi wyjątkami, zgodnie z wymogami ich wiary, chowani byli w oddzielnych kwaterach, tworzonych na miejscowych kirkutach lub poza cmentarzami chrześcijańskimi. Groby żołnierzy z pułków bośniackich ustawiano tyłem do bramy wejściowej, a przodem do pomnika głównego, w nawiązaniu do grzebania muzułmanów twarzą w kierunku Mekki. Niezależnie jednak od wybranej koncepcji artystycznej i architektonicznej, nagrobki były skromne, zbudowane z lokalnych surowców, tak, by nie różnicować poległych żołnierzy ze względu na ich przynależność do własnej lub wrogiej armii.

Tekst na podstawie książki Agnieszki Partridge Otwórzcie bramy pamięci. Cmentarze wojenne z lat 1914-1918 w Małopolsce, wyd. Lettera-Graphic, Kraków 2005
Fot: Karolina Fidyk, CC BY SA