Zegary słoneczne, zwane również słonecznikami, należą do najstarszych metod pomiarowych określających czas. Wraz z zegarami ogniowymi, wodnymi i piaskowymi stanowią grupę zegarów naturalnych, czyli nieposiadających mechanizmów napędzających. Mierzenie czasu za pomocą słoneczników odbywa się na podstawie zmiany pozycji słońca na niebie i jest najczęściej wyrażone jako czas lokalny. 

Zegary słoneczne składają się ze wskazówki (gnomonu), która rzuca cień na tarczę zegarową z podziałką zegara. Można je podzielić na różne rodzaje, jednak na potrzeby niniejszego szlaku słoneczników wystarczy nam rozróżnienie na zegary wertykalne i horyzontalne. Zegary wertykalne są umieszczone na płaszczyźnie pionowej, najczęściej na fasadzie budynku, i są w stanie wskazać czas w przedziale między godziną 6 rano a 18. Słoneczniki wertykalne występują najczęściej na południowej ścianie budynku, jednak mogą być także umieszczone na ścianie wschodniej, zachodniej lub północnej. Zegary horyzontalne to te usytuowane na płaszczyźnie poziomej (horyzontalnej). Umieszczone są zazwyczaj na niższym lub wyższym postumencie. Warto zaznaczyć, że zegar horyzontalny ma również zastosowanie w określaniu kierunków. Na półkuli północnej godzina 12.00 powinna wskazywać północ, 6 rano zachód, a 18 wschód. 

Na koniec tego krótkiego wprowadzenia należy dodać, że bardziej dokładne zegary słoneczne były tworzone od około XV wieku (było to związane z nachyleniem gnomonu pod odpowiednim kątem), czyli od czasu, gdy zaczęły funkcjonować wygodniejsze w obsłudze zegary mechaniczne. Uprawnione jest zatem stwierdzenie, że funkcja estetyczna, reprezentatywna lub upamiętniająca pewne wydarzenia była znacznie istotniejsza dla tworzenia późniejszych słoneczników od funkcji użytkowej, rozumianej jako odczytywanie czasu lokalnego. W związku z tym, podziwiając wybrane przykłady zegarów, warto również dostrzec ich wartość artystyczną lub historię z nimi związaną. 

Celem Szlaku Małopolskich Słoneczników jest pokazanie najbardziej interesujących lub reprezentatywnych przykładów zarówno zegarów wertykalnych, jak i horyzontalnych, połączone z wycieczką krajoznawczą po Małopolsce. Oprócz zegarów ważne są również budynki i miejsca, gdzie się one znajdują. Wybraliśmy dla Państwa najciekawsze obiekty i stworzyliśmy trasę mającą swój początek w Niepołomicach, a kończącą się w Łapanowie. Równocześnie zachęcamy do poszukiwania własnych słoneczników i tworzenia alternatywnych szlaków poświęconych zegarom słonecznym.

Zaproponowany szlak ma swój początek w Niepołomicach, gdzie na południowej ścianie wieży Zespołu Szkół im. Ojca Jana Pawła II przy ulicy 1 Maja, znajduje się zegar projektu dra Jana Mietelskiego z Obserwatorium Astronomicznego UJ. Został on ukończony i odsłonięty we wrześniu 2002 roku. Umieszczono przy nim łacińską sentencję, pochodzącą z Listu św. Pawła do Efezjan: VIDETE QVOMODO CARTE AMBVLETIS NON QUASI INSIPIENTES SED VT SAPIENTES REDIMENTES TEMPVS... co oznacza: „Patrzcie zatem uważnie, w jaki sposób macie postępować, nie jak niemądrzy, lecz jako mądrzy wykorzystujący czas…”. Jest to zegar wertykalny, który można traktować jako próbę uatrakcyjnienia budynku szkoły. Godziny opisane są cyframi rzymskimi i arabskimi.

Z Niepołomic jedziemy do Tarnowa, gdzie warto obejrzeć dwa zegary słoneczne, oba wertykalne. Pierwszy znajduje się na budynku byłego internatu liceum plastycznego przy ulicy Pilzneńska Brama 4. Powstał on między 1976 a 1978 rokiem, niestety z powodu braku dostępu promieni słonecznych jest praktycznie bezużyteczny. Warto go zobaczyć chociażby ze względu na wysoką wartość artystyczną: znajdują się na nim, między innymi, dwaj mali chłopcy (putta) trzymający herb Tarnowa, motywy roślinne oraz – umieszczone centralnie – słońce stylizowane na ludzką twarz, figlarnie przymykającą lewe oko. Godziny opisane są cyframi rzymskimi. W 2006 roku zegar został podświetlony. 

Drugim tarnowski słonecznik to zegar wertykalny umieszczony na narożnej wieży secesyjnej willi Świtezianka znajdującej się przy ulicy Sowińskiego 11, jest on w znacznym stopniu uszkodzony. Willa została zaprojektowana przez architekta Augusta Tarkowskiego w 1907 roku dla dra Zygmunta Dzikowskiego, będącego teściem Jana Szczepanika, wynalazcy nazywanego polskim Edisonem.

Z Tarnowa przenosimy się do Wojnicza, gdzie w niszczejącym, neogotyckim pałacu rodziny Dąmbskich z XIX wieku znajdziemy aż cztery zegary słoneczne, niestety uszkodzone. Pałac ten mieści się przy ulicy Konopnickiej (droga wojewódzka nr 975). Trzy z wspomnianych zegarów umiejscowione na ścianach budynku: wschodniej, zachodniej i południowej. Poza ocalałymi we wszystkich egzemplarzach gnomonami, słoneczniki ze ścian zachodniej oraz południowej zachowały śladowe dekoracje.  Ostatni z zegarów usytuowany jest w parku. Jest to zniszczony, porośnięty mchem zegar horyzontalny, składający się z kamiennej płyty ustawionej na kamiennym postumencie. Gnomon niestety uległ zniszczeniu. Na płycie można odczytać inskrypcję w postaci nazwy „Wojnicz”. 

W Wojniczu jest jeszcze jedno miejsce, gdzie możemy znaleźć wertykalny słonecznik – to jedna z zewnętrznych południowych przypór kościoła św. Wawrzyńca. Zegar jest bardzo ozdobnie grawerowany. Godziny na tarczy opisane są cyframi rzymskimi. Warto również zwrócić uwagę na tabliczkę przylegającą do zegara – jest na niej wygrawerowana postać św. Wawrzyńca z atrybutami jego męczeństwa (kratą i gałązką palmy).

Kolejnym punktem wycieczki jest uroczy Stary Sącz, gdzie na łukowatym narożu muru klasztoru klarysek od strony ulicy Bandurskiego znajduje się wertykalny zegar słoneczny, skierowany na południowy zachód. Jest on elementem ornamentu, który powstał w technice sgraffito, polegającej na nakładaniu warstw kolorowego tynku i zeskrobywaniu ich fragmentu zanim zaschnie. Znajduje się na nim również inskrypcja informująca o renowacji słonecznika w 1984 roku. Niestety z powodu wspomnianego zorientowania zegara na południowy zachód oraz umieszczenia gnomonu prostopadle do muru, zegar nie jest dokładny. 

Ze Starego Sącza jedziemy do Lipnicy Wielkiej. Tam, na południowej ścianie barokowego kościoła pw. św. Łukasza, wzniesionego w latach 1762–1770, namalowany jest piękny zegar słoneczny z 1769 roku. Zegar, który wedle inskrypcji został poddany renowacji w latach 1982–1988, jest uszkodzony – gnomon spadł z podpórki – przez co nie można na nim sprawdzić godziny. Godziny zegara są opisane cyframi rzymskimi i arabskimi. Dodatkowo wymalowane są na nim również znaki zodiaku. 

Na Szlaku Małopolskich Słoneczników znajdują się również Wadowice. Słonecznik, który chcemy Państwu przybliżyć, jest związany z osobą Jana Pawła II. Zegar ten pochodzi z 1857 roku i jest umiejscowiony na bocznej fasadzie bazyliki Ofiarowania Najświętszej Marii Panny. Inskrypcję, która się na nim znajduje – „Czas ucieka, wieczność czeka” – Karol Wojtyła mógł podziwiać z okna swojego rodzinnego domu. Po śmierci papieża Polaka na zegarze, pomiędzy godziną IX a X, umieszczono inskrypcję z datą śmierci bł. Jana Pawła II. Wadowicki słonecznik jest zegarem wertykalnym, a godziny na jego tarczy są opisane cyframi rzymskimi.

Miejscowością kończącą wycieczkę jest Łapanów, gdzie znajdują się dwa horyzontalne zegary słoneczne z 2010 roku, wykonane w ramach rewitalizacji Łapanowa. Pierwszy z nich umiejscowiony jest na terenie Zespołu Szkół im. Jana Pawła II. Wyrzeźbiono na nim, znaną już z Wadowic, sentencję: „Czas ucieka, wieczność czeka”, a do jego postumentu przyczepiono tabliczkę z dedykacją od społeczności szkolnej: „TEMU, KTÓRY ZMIENIŁ OBLICZE ZIEMI, JANOWI PAWŁOWI II”. Niestety został on skierowany na południowy zachód, w związku z czym nie pokazuje on właściwej godziny. Tarcza tego zegara opisana jest cyframi rzymskimi.

Drugi słonecznik znajduje się obok kompleksu sportowego w ogrodzie użytkowo-ziołowym. Poza godzinami opisanymi cyframi arabskimi, na tarczy zegara znajdują się symbole znaków zodiaku.

BIBLIOGRAFIA:

L. Zajdler, Dzieje zegara, Warszawa, 1977.

Fot. Zegar słoneczny na kościele pw. Trójcy Św. w Jędrzejowie, P. Kasprzycka, CC BY SA